Shqiptarët dhe rikthimi i kujtesës së lashtë

Sa herë që ndonjë studiues, shqiptar apo i huaj, flet ose shkruan për historinë tonë duke përkrahur tezën e mbështetur në nivele të mira shkencore, sipas së cilës shqiptarët rezultojnë pasardhës të drejtpërdrejt të popullsisë së moçme pellazgo-ilire, sa herë që dikush shprehet se ne gjëndemi në këto troje para grekëve, përpara serbëve, bullgarëve, rumunëve, shkurt para tërë popujve të Ballkanit, e madje para tërë popujve të Europës, domethënë qysh në agim të qytetërimit, opinioni shqiptar ndahet rëndom në tri pjesë. Një pjesë e përshëndesin me entusiazëm dhe ndjejnë t’u zgjohet krenaria, dinjiteti i nëpërkëmbur historik dhe kujtesa e tyre e lashtë; një pjesë rrudhin buzët me nënqeshje, të bindur se dyshimi i bën të duken më të hijshëm, më inteligjentë, më largpamës, e sidomos më bashkëkohorë; një pjesë tjetër, ajo që i përket sferës akademike, historianëve, arkeologëve, gjuhëtarëve, studiuesve në tërësi, nisin të kundërvihen me pasion në shtyp, në televizion, nëpër konferenca shkencore, etj, duke mëtuar se kjo është mënyra e vetme për të “mbrojtur” vërtetësinë dhe seriozitetin e argumentit shkencor, a thua se autori i ligjëratës apo i librit u ka shkaktuar një dëm vetiak, apo u ka prekur gjënë e tyre.

Personalisht, jam dakord me grupimin e parë, sepse mendoj se ky komb ka nevojë alarmante për ringritje shpirtërore, për rimëkëmbje të vetëdijes, për zgjim të kujtesës e shkëputje një herë e mirë nga komplekset e inferioritetit që po i zë frymën. Ka ardhur koha që kombi ynë shqiptar të mos rrijë më si macja nën sofër, por më së paku të ketë zërin që e vet në kapitullin e realitetit të sotëm e të ardhëm. Në lidhje me këtë, libri i mrekullueshëm i z. Mathiu Aref “Odiseja e pabesueshme e një populli parahelen” jep një ndihmesë të jashtëzakonshme. Ai i quan shqiptarët “popull i vogël, por komb i madh!”.

Me grupimin e dytë nuk dua të merrem pothuajse fare, sepse individët që bëjnë pjesë në të, e kanë humbur tashmë kujtesën e lashtë historike, ose nuk e kanë patur kurrë!

Sfera akademike është më interesantja. Është gallatë e madhe! Numri i individëve që e quajnë veten studiues është rritur goxha, por në cilësi nuk është se kemi ndonjë përparim të dukshëm, me ca përjashtime të rralla. Linja e këndvështrimit të historisë sipas metodave komuniste vijon të gjallojë me tërë fuqinë e vet. Historianë të përgatitur e të mbruajtur nën diktaturë, që shpresohet të kenë mendësi të lirë dhe shkencore!

Kohë më parë, ca tipa që po tëvëronin ngeshëm në një TV, thanë se ne shqiptarët nuk rrjedhim nga ilirët! Dakord, por nga rrjedhim, xhanëm? Kësaj pyetjeje nuk i dhanë gjevap, sepse s’kishin as kohë e as vepra studimore. Thanë çfarë deshën, sikur të ishin në ndonjë mejhane dhe shkuan në punë të tyre! Mandej, këta u pasuan nga të tjerë, që po ashtu tëvëruan nëpër TV apo gazepuan nëpër gazeta, dhe shkuan prapë në punë të tyre, të lehtësuar për “sqarimin” e madh që u kishin bërë shqiptarëve: ju nuk jeni kurrkushi! Secili e pandeh veten intelektual. “Intelektualë” e “studiues” që gëlojnë, dhe nga ana tjetër shqiptarët vijojnë të mbeten pa histori të shkruar, ndërsa vëndi zhytet përherë e më tepër në komplekse inferioriteti, nën litaninë e ogurzezë të mendalakëve tanë: ne nuk jemi asgjë, ne nuk kemi krijuar asnjë vlerë, ne nuk kemi histori, ne nuk kemi gjuhë, ne nuk kemi heronj, ne nuk kemi të ardhme!

Kur Nermin Vlora Falaski shpjegonte mbishkrimet e varreve etruske përmes gjuhës shqipe, kjo skotë intelektualësh bënte humor dhe qesëndiste veprën e kësaj gruaje të shquar. Ata vetë nuk është se kishin ndonjë mendim alternativ, por thjesht zgërdhiheshin duke thënë se këndëvështrimi etimologjik i kësaj gruaje është romantik! Rrinin nëpër kafene dhe zgërdhiheshin. Nuk mund ta dinin se Nermin Vlora nuk punonte për këta lloj shqiptarësh, po për Shqiptarët.

Kur u përkthye dhe u botua “Enigma”, e Robert d’Anzhelisë, një studimi përnjëmend i jashtëzakonshëm, ndodhi e njëjta gjë: prapë shpoti, qesëndisje e nënqeshje përçmuese. D’Anzheli kishte bërë një punë kolosale dhjetravjeçare dhe kish guxuar të thonte gjëra që shkencës historike zyrtare as ia mban t’i mendojë. Sepse shkenca jonë zyrtare është tmerrësisht e politizuar. Por shkenca është shkencë, o njerëz, dhe jo pazar politik, jo objekt karshillëku, jo epërsi apo nënshtrim i një kombi ndaj një tjetri. E vërteta duhet thënë, pa le të sekëlldiset e tmerrohet kush të dojë.

Edhe kur doli libri i të madhit Dhimitër Pilika, një vepër e sendërtuar në mënyrë krejtësisht të paanshme dhe aspak shqiptarofile, duke qenë përplot me dokumente dhe argumente të pakundërshtueshme, u shfaq e njëjta situatë: zgërdhiheshin e qesëndisnin. U dukej e tepruar. Nuk mund ta besonin, nuk mund ta besonin! Në veprën e tij “Historia e Bizantit”, Ogyst Baji ka një detaj shumë të bukur që u rri për shtat këtyre individëve: Në një periudhë krize të Bizantit, kur perandorët hipnin e zbrisnin në fron çdo gjashtë muaj, duke e larë vendin e veten në gjak, një dërgatë e senatit i propozon fronin perandorak një tagrambledhësi. Ky i fundit, me ta marrë vesh se kishin ndërmend ta bënin perandor, u arratis! Gjithë jetën kishte ëndërruar të bëhej tagrambledhës; qe bërë, dhe tashmë nuk kishte ëndrra të tjera. Kush jam unë për t’u bërë perandor?, thonte. I dukej e tmerrshme! Megjithatë, deshi s’deshi e bënë perandor. Mandej, pas gjashtë muajsh i thanë të ikte, dhe ai ia mbathi tërë qejf, për t’u bërë sërish tagrambledhës! Secili nga këta intelektualë apo studiues, i ngjan qamet këtij tagrambledhësi.

Shqipëria e mrekullueshme e zotit Aref

Kund nja dy muaj më parë, më qëlloi të shihja në emisionin Top-Show ca studiues shqiptarë që po i vërsuleshin dhe po i kundërviheshin në debat një zotërie që fliste frëngjisht dhe komunikonte nëpërmjet përkthyesit. Në fizionominë e këtij zotërie lexohej deridiku njëfarë habie për ata studiues që kishin marrë pozën e një grupi hetimor. Munda të kuptoj se zotëria quhej Mathieu Aref dhe se kishte bërë një gabim të pafalshëm: një libër. E, madje edhe një gabim të dytë: e kish botuar pa lejen e grupit hetimor. E edhe një gabim të tretë: librit ia kishte vënë titullin “Odiseja e pabesueshme e një populli parahelen”. E edhe një gabim të katërt: kishte kuturisur të trajtonte një temë për të cilën ekspertë ishin ata dhe jo ai! Nuk është se ndjeva ndonjë keqardhje për “francezin”, e as ndonjë simpati për ata që po i kundërviheshin. Isha pothuaj indiferent, e kjo sepse midis meje dhe asaj që po ndodhte në ekran, qëndronte një libër i palexuar. Kësisoj, nuk mund ta dija se nga buronte qëndrimi mujshar i “grupit hetimor”. Mbase kishin të drejtë që i kundërviheshin.

Kohët e fundit, kur e lexova me një frymë atë libër voluminoz prej gjashtëqint faqesh, që përfundonte me një bibliografi tejet të pasur, u dhashë të drejtë studiuesve tanë të shquar. E kësisoj, në vijim të logjikës së tyre tëvëruese, i shtova zotit Aref edhe një gabim të pestë: faktin se kishte hartuar një vepër aq të thukët, sa i tërë grupi hetimor nuk do të mund ta hartonte për një jetë të tërë! Epo, sidomos ky faji i pestë nuk kapërdihet kollaj!

Të gjitha këto gabime, zoti Aref i kishte bërë “verbtazi”, pa e ditur kurrqysh se në Shqipëri na paska studiues e shkenctarë kaq të jashtëzakonshëm që e ndajnë qimen përmidisi, studiues e shkenctarë të cilët, kur është fjala për mbrojtjen e vërtetësisë së argumentit shkencor, të bëjnë gjëmën. Dhe, merret vesh: duke qenë vazhdimisht në roje të argumenteve shkencore që gjenden ose nuk gjenden nëpër veprat studimore të tjerëve, ata nuk kanë fare kohë të bëjnë ndonjë gjë të hajrit për vete.

Jam amator, sa i përket lëndës që trajton z. Aref, por mund të them se kam lexuar mjaft libra që i përkasin kësaj fushe. “Odiseja e pabesueshme e një populli parahelen” e z. Aref është një korpus aq i gjerë, aq i larmishëm e aq shumëpërmasor, sa e gjej të pamundur ta pasqyroj dhe ta përmbledh në një shkrim gazete. Në të vërtetë, qëllimi i këtij shkrimi kufizohet veç në përpjekjen për t’i nxitur shqiptarët që ta lexojnë. Kultura që z. Aref përcjell në këtë vepër, është padyshim e jashtëzakonshme dhe mahnitëse. Ai shpërfaq një njohje të thellë në shumë fusha si, histori e lashtë, arkeologji, antropologji, mitologji, etnologji, gjuhësi, etj. Qoftë dhe njohja e njerës nga këto fusha të dijes, do të mjaftonte për të shkaktuar mahnitje. Një rrëke e pafundme dijeje, një hapësirë shumë e gjerë të dhënash kulturore e informacionesh e citimesh nga autorë të lashtë dhe të rinj, duke filluar nga Homeri, Hesiodi, Herodoti, Tuqiditi, Hekateu i Miletit, Helanikosi i Mitilenës, Straboni, etj., etj. Mjafton t’i hedhësh një sy bibliografisë së shfrytëzuar e të vënë në shërbim të kësaj vepre, pa e lexuar fare veprën, mund të krijosh një ide se me ç’punë vigane i është dashur të përballet z. Aref. Po t’i hedhim një sy teksteve shkollorë të historisë, të bëhet e qartë sa e cekët, sa e varfër dhe sa e papersonalitet është historiografia jonë. Zoti Aref na bën me dije se historia jonë e lashtë është shumë më tepër nga ç’e pandehim, se ajo është epiqendra e zhvillimeve historike të mbarë popujve të Europës, se ajo është matrica e gjuhëve kryesore që kanë mundësuar lindjen e plot të tjerave, është vatra e magmës gjuhësore të popujve. Po t’i referohemi asaj që na kanë bërë të besojmë studiuesit e historiografët e huaj, janë qytetërimet greke dhe latine ato që kanë gjeneruar gjuhët dhe kulturat e kombeve europiane, por zoti Mathieu Aref na bën me dije se në themelet e tyre qëndron qytetërimi i stërlashtë pellazgo-etrusk. Gabimi i gjuhëtarëve të mëdhenj, pohon Aref, qëndron në faktin se ata kanë marrë e marrin në shqyrtim sanskritishten, greqishten e vjetër dhe latinishten, duke anashkaluar atë më kryesoren, e cila është çelësi i njëmendtë: gjuhën shqipe. Iliada dhe Odisea nuk janë vepra të qytetërimit helen, por krijime të drejtpërdrejta të qytetërimit të madhërishëm pellazgjik. Jo vetëm që Homeri vetë nuk ishte helen, por ai as që i përmend fare Helenët tek Iliada. Përmend Akejtë, Danajtë, Argjianët, etj, por jo Helenët. Përveç kësaj, simbas Herodotit, Homeri dhe Hesiodi kanë qenë pothuajse bashkëkohës dhe kanë jetuar vetëm katërqint vjet para tij. Kësisoj, po t’i besojmë Herodotit, dhe i besojmë që ç’ke me të sepse është babai i historisë, Iliada është kënduar së pari jo në shekullin XII para Krishtit, por së paku tre shekuj më vonë. Por, edhe pse Iliada këndohet së pari në shekullin IX, Homeri prapëseprapë nuk di gjë për Helenët. Nga ana tjetër, Homeri përmend Dodonën pellazgjike “dimërkeqe”, siç e quan ai, por nuk di kurrgjë për Delfin! Të dhënat që dëshmojnë praninë e vonshme historike të helenëve janë të shumta, sikundër janë të shumta edhe ndërhyrjet dhe ndryshimet e mëpastajme që helenët kanë bërë në teksin e Iliadës, duke filluar nga shekulli VI me Pisistratin e Hiparkun e deri në shekullin e dytë para Krishtit! Sipas Aref, Iliada dhe Odisea, dy poemat e mëdha epike, janë transformuar dhe manipuluar për t’i shërbyer “kauzës” greke.

Zoti Aref është shumë argumentues kur thotë se helenët e kanë lashtësuar historinë e tyre të paktën katërqint vjet. Në fakt, ata fillojnë të jenë të pranishëm në shekujt IX-VIII.

“Emrat e vendeve parahelene”, thotë Aref “emrat e perëndive dhe të heronjve të mitologjisë së ashtuquajtur greke, shpjegohen në mënyrë të përkryer vetëm falë gjuhës shqipe dhe aspak asaj greke”. Është shumë domethënës fakti se Homeri i quan pellazgët Hyjnorë, ndërsa gjuhën e tyre “gjuhë e perëndive”. Mandej ai shton se gabimi i gjuhëtarëve, i historianëve dhe i arkeologëve, qëndron në faktin se ata i kanë trajtuar si emra që i përkasin një gjuhe parahelene të zhdukur, duke mos e ditur fare se ajo gjuhë është ende gjallë dhe flitet prej shqipëtarëve të sotëm.

Duke shpërfaqur profilin e një etimologu të aftë, Aref ia del mbanë të shpjegojë nëpërmjet shqipes një numër shumë të madh emrash që shumica i pandehin si greke, përshembull: Talasa, Atridi, Pelioni, Strimoni, Emathia, Rea, Karpate, Kuretë, Promete, Bizant, Tetis, Kronos, Apollon, Artemis, Telemak, etj, etj.

Një nga arritjet më të epërme të z. Aref, është krahasimi i mrekullueshëm fonetik që ai bën mes shqipes dhe plot gjuhëve të tjera, duke marrë në shqyrtim me dhjetëra fjalë. Kësisoj kemi krahasime fjalësh mes shqip-greqisht, shqip-latinisht, shqip-armenisht, shqip-rumanisht, shqip- baske, shqip-hititisht, shqip- kelto/gjermanisht, pa përmendur këtu afrinë e madhe mes shqipes së sotme dhe mesapishtes, etruskishtes, keltishtes, trakishtes, etj. Tek të gjitha këto gjuhë bie në sy rrënja e përbashkët e fjalës. Vallë, cila nga gjuhët e ashtuquajtura indoeuropiane e ka kaq të theksuar aftësinë për të ndërhyrë në gjuhët e tjera? A nuk është kjo një provë që shqipja është bazë e të gjitha këtyre gjuhëve, e që jo më kot Homeri e quante gjuhë e perëndive? Por, mjerisht, këto të vërteta të jashtëzakonshme gjuhëtarët tanë të sotëm i shikojnë me mëdyshje e mosbesim. Për fat të keq, për shkak të pushtimeve të njimbasnjishme e sidomos për shkak të sundimit komunist, shqiptarët gati e kanë humbur fare kujtesën e tyre të stërlashtë, e cila do të dëshmonte se dikur, paraardhësit e tyre pellazgo-ilirë, kanë rrezatuar kulturën zanafillore të mbarë popujve të Europës e më gjërë.

Po t’i referohemi Katapanos, për të cilin edhe z. Aref tregon respekt, Thoti që shpiku hieroglifet duke e shkruar për së pari gjuhën, ishte ilir. Dhe shkroi shqip! Nga ana tjetër, z. Dhimitër Pilika na la një vepër të jashtëzakonshme studimore, në të cilën del në pah se qytetërimi parahelen është tërësisht pellazgo-ilir, pasardhës të të cilit janë shqiptarët e sotëm. Ai na flet për vallen e lavdishme pirrike (vallen e shpatave që kërcehet në malësitë e Mbishkodrës dhe të Rugovës), e cila qe kërcyer më së pari nga Pirro Neoptolemi, bir i Akil Hynerit. Nga ana tjetër na thotë se perënditë e ashtuquajtura greke nuk janë gjë tjetër veçse perëndi pellazgo-ilire, të cilët u përvetësuan bashkë me një pjesë të madhe të territoreve tona të stërlashta. Këtë fakt e përforcon në mënyrë shumë bindëse edhe Aristidh Kola, i cili i shpjegon lehtësisht me shqipen këta emra perëndish parahelene. Ndërsa i jashtëzakonshmi Petro Zheji, në veprën e tij madhore “Shqipja dhe Sanskritishtja”, thotë se “Sistemi i gjuhës shqipe e përfshin atë të gjuhës sanskritishte, e pra, rrjedhimisht, është më i lashtë nga ai”. Pra, flitet për një epërsi të gjuhës shqipe edhe ndaj sanskritishtes, e cila mbahet si më e lashta gjuhë e dokumentuar! Mandej, z. Petro Zheji shpall: “Shqipja shtrihet vertikalisht në tërë fondin leksikor të gjuhëve europiane, si dhe horizontalisht në shumë gjuhë të tjera, të reja dhe të lashta”. Pra, Zheji e gjen shqipen në bazën e shumë gjuhëve të botës. E këto që thotë, z. Zheji i argumenton në mënyrë shumë shkencore. Nuk mund të lihet pa përmendur edhe studimi shumë serioz i z. Arsim Spahiu “Iliriciteti i Epirotasve dhe i Maqedonasve”, në të cilin përmes dokumenteve të pakundërshtueshme të autorëve të lashtë grekë dhe latinë, e po ashtu edhe të autorëve modernë, na bind se epirotasit dhe maqedonasit nuk kishin asnjë dallim thelbësor nga ilirët. Kësisoj, rezulton se racës sonë të lashtë nuk i përkasin vetëm Akili, Hektori, Ajaksi, Odiseu e të gjithë kreshnikët e eposit homerik, përfshi dhe bardin e saj, jo veç Pirro Neoptolemi, Pirro i Epirit, Aleksandër Mollosi, Aleksandri i Madh, por edhe Filipi II bashkë me tërë dinastinë e mbretërve maqedonas.

Pellazgo-ilirët i dhanë frymën e tyre hyjnore Greqisë së lashtë; Romuli etrusk (etruskët, degë pellazgo-ilire) themeloi Romën, ndërsa Augustulus Romulus, perandori i fundit i Romës ishte nga Panonia ilire. Ishte Kostandini i Madh nga Naisi ilir, ai që ligjëroi dhe mbështeti krishterimin, njëkohësisht themeloi edhe perandorinë romake të Lindjes, Bizantin; nga ana tjetër, ai që e mbrojti i fundit këtë perandori, më 29 maj 1453, duke rënë heroikisht me shpatë në dorë si një ushtar i thjeshtë, ishte Kostandin Paleologu XI, shqiptar nga Moreja. Një pjesë e madhe e perandorëve të Romës ishin ilirë; përmendim disa prej tyre: Domicius Aureliani, Maksimin I, Deciusi, Valeriani, Galiani, Klaudius II, Aureliani, Probusi, Karusi, Diokleciani, Maksimiani I, Severi, Kostandini i Madh, Valentiniani I, Valentiniani II, etj. Një pjesë e madhe e perandorëve të Bizantit ishin po ashtu iliro-shqiptarë, si: Justini I, Justiniani I, mbiquajtur i Madhi, gjashtë perandorë të dinastisë së Komnenëve, perandorët e dinastisë së Paleologëve, Anastasi, etj. Sikundër thotë Aref në studimin e tij, mbështetur në dëshmi të sakta, raca pellazgo-iliro-shqiptare ka nxjerrë dy papë: Inoçenti I, Klementi XI; shenjtorë dhe figura të shkëlqyera fetare, mes të cilëve Shën Jeronimin (përkthyes i Ungjillit në latinisht) dhe Nënë Terezën; ka nxjerrë gjeneralë e strategë të lavdishëm, ka nxjerrë kryengritës të mëdhenj si Spartaku, Bato, etj.; ka nxjerrë humanistë europianë, si Leonik Tomeu, Marin Barleti, Gjon Gazulli, etj; ka nxjerrë shkrimtarë e poetë të mëdhenj; ka nxjerrë piktorë, arkitektë e muzikantë të shquar. Ç’nuk kanë nxjerrë. Dhe thonë se nuk kemi histori!

Janë të shumtë autorët e huaj që flasin për të vërtetën e mahnitshme të racës sonë shqiptare, duke e trajtuar si zanafillë të njëmendtë të historisë dhe kulturës europiane e më gjërë, por historianët tanë rrudhin buzët tërë mosbesim. Nuk kanë ndonjë mendim të vetin, por nuk janë dakord me mendimin e shkenctarëve të huaj, apo me origjinë shqiptare, të cilët nxjerrin në pah teza të vërteta e të guximshme. Por janë përnjëmend teza tepër të guximshme për shkenctarët tanë të rritur, të ushqyer, të shkolluar e të shkalluar nën sistemin komunist: ose diktatori vijon t’u japë urdhëra edhe prej atje ku është, ose janë amanetqarë natyralë të diktaturës, ose janë të dëndur me komplekse inferioriteti, ose nuk duan t’ia prishin qejfin popujve fqinj, ose nuk janë profesionistë. Po i akuzojmë fare lehtë: Po u themi se nuk janë profesionistë. Vras mendjen: a do ta kenë lexuar Herodotin? I kanë lexuar të gjithë historianët grekë dhe latinë? A kanë rrëmuar nëpër bibliotekat e ish-perandorive apo shteteve që kanë pasë pushtuar Shqipërinë? A kanë hulumtuar vallë këta historianë në bibliotekat e Romës, Stambollit, Venedikut, Vatikanit, Athinës, etj? Nëse nuk kanë hulumtuar, turp! Nëse kanë hulumtuar dhe vazhdojnë të kenë të njejtën mendësi, atëherë çështja është shumë më serioze.

Në mbyllje
“Historia e pabesueshme e një populli parahelen” është një vepër që i bën shumë nder historiografisë shqiptare. Duke e ditur mirë paaftësinë e shkenctarëve tanë (sipas mendimit tim me përjashtim të Petro Zhejit, Dhimitër Pilikës, Spiro Kondës, e disa të tjerëve), z. Aref hyn në fushat e tyre dhe u jep leksione të hatashme. Ai u bën me dije shqiptarëve se, anipse tashmë të rrudhur në pak kilometra katrorë, ata ekzistojnë në këto troje të paktën qysh prej neolitit: u rrëfen se ç’është historia e tyre e lashtë, ç’është gjuha e tyre, ç’është mitologjia e tyre, ç’është kultura e tyre, ç’është arti i tyre, ç’është letërsia e tyre parake (Iliada, Odisea), ç’është roli i paraardhësve të tyre pellazgo-ilirë në formësimin e vetëdijes kulturore të popujve të Europës. Zoti Aref bën ç’është e mundur që t’u rikthejë shqiptarëve kujtesën e tyre të humbur; t’u rikthejë kreshnikët e lavdishëm të epokave të mëdha, qysh prej Akilit e Hektorit e deri tek Skënderbeu; t’u ndërmendë personalitetet e jashtëzakonshme të strategjisë luftarake e të kulturës, me origjinë pellazgo-iliro-shqiptare, të cilët gabimisht e për turpin tonë të sotëm ende mendohen se u përkasin kombeve të tjerë; t’u flasë për perandorët e mëdhenj të Romës, Bizantit, për kryevezirët e sadrazemët e mëdhenj shqiptarë të perandorisë turke; t’u tregojë për papët, shenjtorët, humanistët, piktorët, poetët, arkitektët, strategët më të mëdhenjë të të gjitha kohërave, me origjinë pellazgo-iliro-shqiptare; t’u tregojë kufinjtë e dikurshëm gjeografikë të popullsive pellazge, të cilët shtriheshin që nga Danubi në Egje, e që nga Deti i Zi në Detin Adriatik, e edhe më gjerë akoma: deri brigjet e Tirrenit.

Me veprën e tij të mrekullueshme “Historia e pabesueshme e një populli parahelen” zoti Mathieu Aref dëshmon se është njeri i lirë, se nuk kushtëzohet nga asnjë lloj ndikimi politik apo pseudoshkencor, se nuk i falet kurrgjëje tjetër përpos argumentit shkencor. Zoti Aref e përmbushi veprën e vet me shumë dinjitet. Ai foli. Falemnderit, zoti Aref.

Arritën plebejtë ose psikologjia e partizanit Meke

Na ishte njëherë një kohë kur zotëria ishte zotëri dhe plebeu ishte plebé. Kohë njëmend e mirë dhe, mjerisht e papërsëritshme. Kishte një hierarki shoqërore natyrale dhe secili e dinte vëndin e vet. Edhe tashti kohë e mirë është. Zotërinjtë janë prapë, e po prapë janë edhe plebejtë, veç me një ndryshim të vockël: në shumicën e rasteve zotëria i sotëm është plebeu i dikurshëm, ndërsa plebeu i sotëm është zotëria i dikurshëm.

Mendoj se Shqipëria jonë, së paku që prej gjysmës së dytë të shekullit të njëzetë, e në vijim, duhet të jetë një nga vëndet që ka vuajtur më së tepërmi nga sundimi dhe psikologjia e plebejve. Qëllimi i këtij shkrimi nuk është të flasim keq për plebejtë, por të përpiqemi të vëmë në dukje se cili është një nga shkaqet madhore që e dëmton një bashkësi a shoqëri njerëzore.

Përse mendojmë se plebeu nuk duhet të marrë assesi në dorë fatet e këtij vëndi në të gjitha fushat? Sepse plebeu arrin të perceptojë vetëm të sotmen, por jo të shkuarën, e sidomos jo të ardhmen. Po përse është e rëndësishme të kihet parasysh e shkuara? Sepse, qoftë dhe çdo send i çfarëdoshëm e ka trajektoren e vet kohore, e ka kujtesën e vet historike. Aq më tepër një njeri. Një njeri pa kujtesë vetiake historike familjare, fisnore, etj, është i paplotë dhe si i tillë nuk meriton të paktën të marrë në dorë fatet e të tjerëve. Pse është e rëndësishme kujtesa historike familjare, fisnore etj? Sepse, mendojmë, sa më e cekët të jetë kujtesa e një individi, po aq e cekët ka gjasa të jenë edhe vetëdija, largpamësia, virtyti, ndjenja e lirisë, e ndjenja e përgjegjësisë për veprimet që kryen. Sidomos ndjenja e përgjegjësisë për veprimet që kryen. Pse? Sepse, veprimet e një individi të çfarëdoshëm, në rastin tonë veprimet e individit me kujtesë historike të cekët familjare fisnore etj, kanë ndikimin e vet edhe në bashkësinë që e rrethon, sidomos për dikë që ka në një farë mënyre në dorë edhe interesat e të tjerëve në një fushë të caktuar si, politikë, ekonomi, ndërtimtari, kulturë, sidomos kulturë. Në këtë rast, kultura është ajo që na intereson e që duhet të na interesojë kryesisht. Pra, ky individ pa kujtesë historike, nëse bën një veprim të pamatur (dhe në të shumtën e rasteve veprime të pamatura bën), turpëron shumë-shumë babain dhe gjyshin. Më përtej nuk shtyhet, sepse nuk mban mend. Nga ana tjetër, nëse është fjala për individin me kujtesë të mirë historike, ai e ka më të vështirë ta bëjë një veprim të pamatur, sepse në këtë rast do të turpëronte jo vetëm babain, jo vetëm gjyshin, jo vetëm stërgjyshin, jo vetëm katragjyshin, e jo vetëm babain e babait të katragjyshit. Ky është pak a shumë gjaku blu, një term simbolik që përvijon kujtesë të mirë historike, vetëdije, virtyt, përgjegjësi, fisnikëri. Në këtë rast, për ta divulguar disi konceptin mbi gjakun blu, e gjej me vend të përmend fjalët e fundit të Luigjit XVI, i cili mund të thuhet se ishte mbreti më i pazoti i Francës, por që gjith’ duke qenë i tillë ka kurajon të thotë para gijotinës: “Dashtë Zoti që gjaku im të shërbejë për të forcuar lirinë e francezëve”. E madhërishme, besoj.

Tashti le të shohim ç’ndodh në nahijen tonë shqiptare. Rastësisht i hodha një sy këto ditë poezisë së Dritero Agollit, me titull “Krevati i perandorit”.

Vite më parë mendoja se ishte fjala thjesht për një poezi pa asnjë vlerë estetike. Tashti mendoj ndryshe: “Krevati i perandorit” vijon të jetë një poezi pa asnjë vlerë estetike, por tashmë me shumë vlerë kur është fjala për të përshkruar mendësinë e plebeut të veshur me autoritetin që të jep një pushkë e gjatë, mendësinë e plebeut që po vjen në pushtet për të mos u shkulur kurrë më së andejmi. Dhe pushtetin e shtrin në të gjitha fushat e, merret vesh, edhe në kulturë. Edhe në poezi... Në poezinë e Agollit, ky partizani Meke, i cili nuk di pse po zbret nga mali, sikundër nuk mban mend as dhe pse u ngjit, përfundon tek pallati e mandej tek dhoma e shtratit të perandorit. Ndjehet e madhërishme krenaria e origjinës prej plebeu, në vargjet: “Partizani Meke kish opinga të rënda llastiku/, Kish opinga të rënda e pushkë të rëndë/ dhe në brez kish vezme me plumba belgjiku,/ dhe një kobure të vjetër me nëntë.../”.

Një poet jo-plebe nuk do ta kishte shkruar fare një poezi si kjo, por nëse do ta kishte bërë një gafë të tillë, do të thoshte së paku që partizani Meke duhej të dilte vërtetë në mal, po për të kullotur dhitë, jo të sorollatej me pushkë në krah; të lëronte arën dhe jo të sillej vërdallë tërë kapadajllëk. Por, problemi i madh i partizanit Meke, është se ai nuk ka dhi, nuk ka tokë, nuk ka asgjë, nuk ka gjë prej gjëje. Se, përndryshe pse duhej të dilte në mal? Por ai merr pushkën me shpresën (aspak të gabuar, që u realizua vërtetë) se një ditë, nëpërmjet pushkës do të mund të bëhej me dhi e me tokë e me katandi. Njëmend e tmerrshme: të ëndërrosh dhitë e tokën, sidomos tokën, nëpërmjet pushkës, duke e ditur mirë se toka është diçka që trashëgohet brez mbas brezi, sikundër emri i fisit, dhe nuk është normale të fitohet me një pushkë në krah e me një palë opinga llastiku. Tashti, në kuptimin figurativ, me një një njeri që nuk ka një tokë të tijën, kuptojmë njeriun që nuk ka një personalitet të vetin, nuk ka një identitet të mirëfilltë. Kësisoj e keni të lehtë të përfytyroni se ç’ndodh kur një individ i tillë merr në dorë edhe fatet e vendit. Duke mos patur vetë një identitet, ai vjen për t’i dhënë identitet gjërave, identitetin që në të vërtetë nuk e ka.

Nga ana tjetër, partizani Meke duhet të mësojë pak edukatë higjienike: meqë është i veshur për ibret, me opinga të llangosura nga balta, me shpinën tërë zdralë që i kutërbon nga pisllëku disavjeçar, duhet të mësohet të mos hyjë në kurrfarë mjedisi që vetëtin nga pastërtia, e le pastaj të hyjë në odën e gjumit një perandori, të perandorit Viktor Emanuel III, pinjollit të dinastisë njëmijë e ca vjeçare të Savojës!

Qëllimi i këtij shkrimi nuk është përlëvdimi i pushtuesit dhe nëpërkëmbja e atdhetarizmës, -kurrën e kurrës-por thjesht vënia përkundrejt e dy tipave njerëzorë që përfaqësojnë dy shtresa shoqërore: një fshatar me pushkë dhe një perandor. Kemi pra, plebeun që hyn në odën e perandorit (të dinastisë, do theksuar: më se njëmijëvjeçare) dhe e quan “farë e keqe”. Dhe kë? Viktor Emanuelin e Tretë, i cili është mbiquajtur nga mbretër dhe perandorë të tjerë “Perandori ushtar”, ngaqë në Luftën e parë botërore ka qenë vijimësisht në front. Dhe këtë epitet ia kanë vënë perandorë dhe mbretër të tjerë.

Më pas, ky fshatari Meke i zëvendësoi opingat me këpucë të lustruara, veshi kostum e kravatë dhe iu fut punëve të mëdha të shtetit. I shumëfishuar në mënyrë marramendëse, ai mori nën kontroll gjithçka. Një pjesë e këtyre kopjeve u bënë politikanë, avokatë, studiues, njerëz të kulturës, sidomos të kulturës. Tashti mendoni pak se ç’kulturë mund t’i sjellin një vendi tipa si puna e ish-partizanit Meke. Për pesëdhjetë vjet Mekja dhe nënproduktet e tij folën e folën për kulturën derisa u lodhën, por veç kulturë nuk bënë. Ajo që na intereson më së shumti të marrim në konsideratë, është dëmi që lloji i Mekeve bënë në kulturën shqiptare, në artin shqiptar, kryesisht. Gjëma është e paparë. Në trashëgiminë pesëdhjetëvjeçare të asaj që po e quajmë “art i partizanit Meke” duhet të rrëmosh e të llangosesh gjer në grykë për të gjetur diçka të hajrit. Fshatari Meke ishte njeri i mirë, edhe i zgjuar, por mjerisht jo dhe aq i fisëm sa të rrinte në vendin që i takonte. Tanimë provincializmi, militantizmi dhe amatorizmi i fshatarit Meke është ulur këmbëkryq mbi kulturën shqiptare. Dhe dihet, kur në një vend ndodh kjo, është fundi. Fotokopjet e fshatarit Meke i shohim gjithandej në çdo nivel e instancë të kulturës. Sigurisht, nuk mohojmë se në ndonjë rast ndodh që njeriu i duhur të gjëndet në vendin e duhur, por kjo ndodh kaq rralllë sa mund ta quajmë ose ngjarje të madhe, ose rastësi, rastësi që fshatari Meke nuk është kujtuar se mund ta kishte edhe atë vend.

Me gjasë, dangat e baltës që la pas opinga e dikurshme e fshatarit Meke, nuk do të na ndahet kurrë më. Për turp, tashmë ato blana nuk janë në vetëdijen tonë; ato janë shalakatur jo veç në epokën e djeshme të diktaturës, jo veç në të sotmen, por edhe në të ardhmen tonë. Plebeizmi, provincializmi, amatorizmi e sa “izma” të tjera po e shurdhojnë realitetin shqiptarë si një zukamë e neveritshme mizash. Figura e fotokopjuar e fshatarit të patokë Meke, sundon botën shqiptare. Tashmë versionet e larmishme të fshatarit Meke i gjejmë gjithandej. E s’na mbetet tjetër veçse të psherëtijmë me pikëllim: arritën plebejtë!

Servum pecus, sëmundja e njerëzve të kinsekulturës

Mbi padronët e rremë të kulturës, njerëzit e kinsekulturës dhe sëmundjen e tyre të pashërueshme

E dimë të gjithë tashmë, paçka se thjesht në teori; e dimë të gjithë, paçka se ajo ka reshtur tashmë së qëni edhe ëndërr; e dimë të gjithë, paçka se nuk e zbatojmë. Pra, e dimë të gjithë se ajo që krijon, ajo që na rrit, na zhvillon e na vetëdijëson si njerëz, ka qenë e do jetë përherë vetëm liria. Por, ndoshta ngutem pak, sepse, të mëtosh se e di diçka mirë, do të thotë ta jetosh atë që di. Dija është themeli i lirisë së njeriut. Dijen nuk mund ta kenë të gjithë. Sepse dija nuk është arkiv, nuk është sirtar, nuk është google, nuk është mbamendje, nuk është papagallizëm, nuk është majmunëri, nuk është llomotitje tavolinash, nuk është një karvan i pluhurosur të dhënash kulturore, nuk është citim sipërfaqësor emrash të mëdhenj që na kanë formësuar vetëdijen shpirtërore e filozofike, nuk është servum pecus e, më në fund nuk është puthadorësi, jargavitje, përgjunjësi dhe servilizëm… Dija nuk është asnjëra nga këto por, përkundrazi, ajo është dinjitet, respekt njerëzor, guxim për t’u përballur me të keqen, vetëmohim, mënyrë të qëni e të jetuari, e, më shumë se asgjë tjetër është liri, pavarësi, vetëdije, vetëmohim. Dija është rrugë, një rrugë e vështirë që mund të mbyllet me jetën, por kurrsesi me bjerrjen e tipareve të qenësishme të cilat na kuptimësojnë dhe na bëjnë të ndjehemi NJERËZ. Mjerisht, shoqëria njerëzore është e ndarë në padronë dhe skllevër. Kështu ka qenë, kështu është, kështu do të jetë. Kjo është në fatalitetin e natyrës së rëndomtë njerëzore. E thamë: në thelbin e natyrës së rëndomtë njerëzore! Pra, jo në thelbin e pastër njerëzor, pra jo tek të gjithë, pra jo tek njerëzit, pra jo tek njerëzit e vërtetë të dijes! Hierarkia e vlerave njerëzore është një fakt i pakundërshtueshëm. Hierarkia e vlerave njerëzore nuk ka të bëjë edhe aq me hierarkinë shoqërore, politike, kinsekulturore, etj. Nëse besojmë se brënda çdo njeriu ekziston një shkallare e pafundme që do ngjitur, gjithçka shfaqet më e kumtueshme në lidhje me atë që po themi. Disa mund të jenë në krye të pushtetit, në krye të institucioneve, mund të jenë në gjendje të sajojnë apo të shpërbëjnë shkallën tonë shoqërore, por ama nuk janë në gjendje të ngjitin qoftë dhe një këmbë në shkallën e kulturës së tyre shpirtërore. Hierarkia e jashtme dhe hierarkia e brendshme, janë dy gjëra që përputhen rrallë brënda një individi. Nëse po, atëherë do të pasonte me siguri mrekullia. Mendoni pak sikur burra të lartë e me shpirtra të dëlirë si Herakliti, Sokrati apo Platoni, të mund të viheshin në krye të pushtetit politik! Kësisoj, më në fund do mund të kishim një sistem të spastruar (së paku përkohësisht) nga budallenjtë, llaskucët, ligavecët, puthadorët, ziliqarët, dallaverexhinjtë, sharllatanët, kopukët, zullapët, e sa e sa qënie tjera të pështira. Por, kjo është e pamundur e, kësisoj, imazhi i kthjellët i këtyre burrave të lartë por edhe i mjaft të tjerëve, i cili vijon të jetë i transmetueshëm nëpër të gjitha epokat, duam apo jo gjendet gjithnjë në periferinë e vëmendjes dhe vështrimit të skotës servum pecus, nga gjiri i së cilës gjenerojnë drejtuesit e të gjitha fushave; edhe ata të kulturës. Tashti s’është më në pyetje dilema: padron apo skllav, por: i lirë apo servum pecus? Sa për ta thjeshtësuar disi komunikimin, pak a shumë kjo dilemë mund të zëvendësohet, simbas meje, edhe me shprehjen “Sokrat i vuajtur apo derr i kënaqur?”. Një derr jeton mirë dhe është i lumtur, por ajo e tija është një lumturi idiote, sepse ia ushqen edhe verbërinë për të mos e parë vezullimin e nesërm të thikës. Nëse zotëria e ushqen mirë dhe ia çon rregullisht ushqimin tek hunda, derri i gjori lumturohet duke kujtuar se ai ka respekt të veçantë për të! Por, a është vërtetë i lumtur derri? Po, derri është i lumtur, por i lumtur si një derr, brënda skotës së tij servum pecus! Ndërkohë ekziston edhe Sokrati (ose ndryshe, secili prej njerëzve që do guxonte të zgjidhte mënyrën e tij të jetës), por ai është simboli i rrugës së vështirë! Rrugë e vështirë, por e vërtetë. E, sigurisht që e drejta është gjithnjë rrugë e vështirë. Shumica dërrmuese e njerëzve të artit dhe kulturës mund ta përmbyllim pa mëdyshje në skotën e sipërpërmendur servum pecus. Këta dështakë të gjorë, që s’kanë këllçe ta përshkojnë me dinjitet rrugën e tyre, duke u mbështetur në atributet e njeriut të lirë, rrinë në pritje të vendkullosës apo torishtës, drejtimet e të cilave i shpresojnë nga kërraba e bariut! Servum pecus është sëmundja më e ndyrë e kohës sonë! Ajo është një mënyrë të jetuari pa vënë re, ose në rastin më të mirë, një mënyrë të jetuari në shërbim të padronit. Servilizmi i qënieve servum pecus nuk është gjest i shkaktuar nga një çast dobësie njerëzore, por mënyrë të menduari, mënyrë të vepruari, mënyrë të jetuari. Njoh sa e sa individë të kinsekulturës, të cilët jetojnë e shuhen dalëngadalë, pa mundur të jenë të lirë as dhe për një çast të vetëm! E megjithatë flasin për lirinë e tyre, për bëmat e tyre kundër diktaturës, kundër së keqes, kundër kinsetikulturës! E në të vërtetë, kinsekultura janë ata vetë! Nuk kanë patur këllçe të jetojnë në liri, të realizohen, a të mbërrijnë qoftë dhe vetëm nga pika A në pikën B. Sa për C-në e vetërealizimit në liri, atë as që e njohin fare! Ende sot u iu dridhen e iu gallaviten mjekrat prej jargëve, teksa vijojnë t’u thurin lavde padronëve të tyre kulturorë, artistikë e letrarë! Nuk kanë jetë të veten: jeta e tyre kalon nëpër laringun e padronit! Njoh (të gjithë njohim!) mjaft shkrimtarë, artistë, kulturologë e kulturomanë të brezit të ri. Edhe atyre mund t’ua shohësh në ballë damkën e pashlyeshme të sëmundjes servum pecus! E mund t’ua shohësh po ashtu edhe jargët e lëvdatave, ditirambeve, panegjirikëve e apoteozave që ua kushtojnë padronëve, miteve, etërve e dalëzotësve të tyre. Dhe, ashtu të ulur mbi llumin e kohërave të kaluara, s’kanë turp të flasin për të sotmen e të ardhmen! Edhe të ardhmen! Por e ardhmja nuk vjen, sepse ajo mëkohet vetëm nga liria e sepse qysh tash ua dallon ndër ftyra blanën e sëmundjes servum pecus. Këta janë njerëz të dijes?! Mos o Zot!…Dija është liri, liria është sakrificë, e vetëm sakrificat janë ato që të çojnë në kufinjtë më të epërm të identitetit, vetërealizimit kulturor dhe shpirtëror.

Mungesa e debatit kulturor

Një nga shkaqet madhore që niveli ynë kulturor dhe artistik është kaq i ulët, mendoj se ka të bëjë, veç tjerash, me mungesën e plotë të debatit në vendin tonë. Nëse flas rreth nevojës së domosdoshme të debatit, nuk kam këtu fare parasysh prirjen për të shfaqur protagonizëm, egoizëm, cmirë, urrejtje, përbuzje dhe mospranim të vlerave të të tjerëve. Është fjala, mbi të gjitha për një akt qytetar, që nxit ecjen përpara. S’ka dyshim se në shumicën e rasteve, marrëdhëniet mes njerëzve që merren me punët e artit e të kulturës janë jo veç të sëmura, por edhe pothuajse perverse. Nëse ndokush mban një qëndrim të caktuar në lidhje me një libër, ekspozitë, shfaqje teatrore, koncert apo diç tjetër, kjo duhet parë në mënyrë të padiskutueshme si një akt shumë i vyeshëm kulturor, artistik e qytetar. Përsa kohë që kemi të bëjmë me një aktivitet apo produkt artistik që i serviret një publiku të gjerë, atëherë duhet të kuptojmë se fjalët që autori thotë apo shkruan, i nevrikosur ose jo, për të mbrojtur punën e vet, nuk nuk kanë më kurrfarë vlere. Sepse, puna e tij, vepra, aktiviteti, quajeni si të doni, flet vetë. Puna që kanë bërë i madhëron ose i zhvlerëson. Fizionomia e çdo artisti është vepra e tij. Pozicioni i avokatit mbetet gjithmonë qesharak dhe diletantesk. Sepse, këtu nuk është fjala për të mbrojtur shtëpinë, kopshtin, bahçen, magazinën apo atdheun. Pra, vlera e artistit është e barazvlefshme me arritjet e tij. Artistët shqiptarë, po i jap një ngjyrim shumë proletar termit, sa herë që ia këpusin kot dhe bëjnë budallallëqe, të cilat mandej i quajnë art, zemërohen kur ndokush ua qorton punën. E atëherë, në vend që të mundohen t’i bëjnë punët më me seriozitet e përkushtim, bëjnë të kundërtën: vihen në kërkim të një fajtori. E kuptoni sa e tmerrshme është? Kërkojnë fajtorë për gomarllëqet që i kanë bërë vetë, me dëshirë e me passion e me përkushtim. E. pra, askush s’u ka faj për këto gomarllëqe. Sepse, janë ata vetë që i kanë bërë, e fajtorë janë po ata. Them se artistët shqiptarë ende nuk e kanë kuptuar se jetohet në një shoqëri të lire. Po ta kishin kuptuar, nuk do të tërboheshin fare nëse ndokush do jepte gjykim mbi veprën e tyre. Sepse një gjë është e sigurtë: në këtë rast tërbim do të thotë amatorizëm. E, nëse je amator, je gjithashtu i prirur për të ndërruar zanat, nëse të ofrohet një më i mirë. Nëse dikujt i gjykohet puna e tij artiistike dhe vendos të reagojë në mbrojtje të saj-gjë që gjithsesi s’do të ishte e udhës-, le ta bëjë këtë me shumë edukatë e kulturë, e sidomos duke përdorur një gjuhë të pastër estetike, e jo të vjellë gjithfarë marrëzish duke e paditur kësisoj mungesën e plotë të talentit. Nëse je i bindur se puna jote është vërtetë artistike, atëherë edhe reagimi yt duhet të jetë po artistik. Një gjë tjetër e shëmtuar, është edhe personalizimi i debatit. Fillohet në mënyrë pak a shumë normale, e përfundohet në ofendime e sharje personale. Merren me pamjen, me mënyrën e ecjes dhe të ngrënit, me strukturën fizike, e me gjithfarë paçavuresh të tjera. Edhe kjo, dihet se ç’është: amatorizëm. Një gjë është e sigurtë: nëse thua fjalë të mira për punën e tjetrit, nëse lëvdon, nëse përjargesh duke thurur gjithfarë lajkash, autori kënaqet, ti kënaqesh, ata që lexojnë kënaqen dhe ne shndërrohemi në një popull të kënaqur që budallepset dita ditës. Kështu, zhgërryhemi në batakun e vetëkënaqësisë dhe erektimit kolektiv. Ky është fundi. Do të ishte në nderin tonë që t’i jepnim fund njëherë e mirë marrëdhënieve të sëmura, servilizmit, hipokrizisë dhe nënshtrimit, në këtë proces të gjatë e të pafundëm të krijimit të vlerave artistike. Kuptohet, nëse duhet të rritemi. E nëse duam vërtetë të rritemi, duhet të heqim dorë nga pësh-pëshet e bareve, nga llomotitjet kokë më kokë e nga prapaskenat, e t’u japim zë pikëpamjeve tona, gjith’ duke e ditur se kjo është e vetmja mënyrë për të dalë nga bataku ynë artistik e kulturor ku po zhytemi përditë e më thellë. Në këtë vend nuk ka diçka që shkon mirë. Në këtë vend nuk ka vend për fjalë të mira. Në këtë vend duhet të vlojë medoemos debati i fjalës së lirë, qoftë kjo artistike e qoftë qytetare. Ky është një realitet i hidhur, të cilin, që të mund ta ndryshojmë, duhet më së pari ta besojmë se egziston i ulur këmbëkryq në ndërgjegjet tona.

Arti shqiptar ose kultura e ujit të parajsës

Le ta themi: përsa i përket nivelit të krijimit artistik në përgjithësi, jemi një vend vërtetë i prapambetur. Me këtë nuk bëj ndonjë zbulim. Por, meqë jemi tek zbulimi, duhet ta pranojmë se pikërisht prirja aventureske për të bërë zbulime e gjëra të reja, ka ndikuar në mënyrë fatale në mosecjen tonë përpara. Në një parabolë sufi të lindjes, rrëfehet për një beduin të panxënë, që ishte endur tërë jetën nëpër shkretëtirë. I gjori beduin ishte mësuar të pinte vetëm ujë të njelmët, ndaj, kur një ditë zbuloi një burim me ujë, nga ai që njerëzimi pinte normalisht prej mijëra vitesh, u lumturua së tepërmi dhe thërriti me zë të lartë se kishte zbuluar ujin e parajsës. Mbushi një rrëshek nga ky ujë dhe ia çoi mbretit. Ky i fundmi, meqë i erdhi keq t’ia shpërbënte iluzionin e “zbulimit”, i caktoi një rrogë dhe emëroi si kujdestar të ujit të parajsës, ujë me të cilin do t’ia shuante etjen falas të gjitha karvaneve që do kalin aty. Por, mandej, dhe këtu është pika kulmore e rrëfenjës, mbreti thirri mënjanë një nga ata që do ta shoqëronin, dhe e porositi: “Përcille këtë njeri të mirë, por kaloje nga porta e shërbimit, sepse po e kalove nga porta kryesore, do t’i qëllojë të shohë lumin Tigër që ka aq shumë nga uji që ka zbuluar ai, dhe do të tronditet”.

Kështu, nganjëherë mendoj se ne jemi pikërisht ky beduin i mirë dhe naiv që endet nëpër shkretëtirë dhe bën zbulime të rëndësishme, nga ato që bota i sheh si gjëra normale. Ne bëmë për pesëdhjetë vjet filma patetikë, teatër të llojit bjeri t’i biem, këngë lavdie revolucionare, letërsi të tipit parullë, apo shkruaj shkruaj se diçka mbetet, e plot trapllëqe të tjera. Dhe e bukura është se, të gjitha këto, i shpallëm si zbulime të rëndësishme. Tashti, në epokën e re, që vetëm e re s’mund të quhet, ndodhi diçka e lezeçme. Ata që i bënë këto marrëzira realsocialiste (hodhën kiçin dhe fshehën dorën), e humbën vërtetë besimin dhe autoritetin e tyre si krijues arti, por nuk e humbën kurrsesi si pedagogë, mësimdhënës, estetë, urtakë, etj. “Artistë” që përpiqen t’u mësojnë të tjerëve për të bërë atë që nuk kanë mundur ta bëjnë vetë! Kjo po që është gallatë. Ata i mësuan dhe po i mësojnë nëpër auditore, artistët e rinj që orvaten të bëjnë art modern. Këta mjeshtra po japin edukatë estetike, që po ia luajnë pikat. Por, meqë thuhet se gjasat që nxënësi t’ia kalojë mjeshtrit janë të pakta, merreni vetë me mend se cila do të jetë ecuria e artit dhe e kulturës në Shqipëri. Përsa kohë që barërat e këqija vijojmë t’i kositim e jo t’i shkulim me rrënjë, nuk lipset ndonjë profeci e lartë për ta marrë vesh se si do venë punët. Kësisoj, jehona jonë kulturore në vendet e zhvilluara europiane, për aq sa mund të quhet jehonë, lidhet me nivelin minimal të vlerësimit. Pra: “E mirë për Shqipërinë”. Nganjëherë mendoj se, nëse ndonjë i huaj befasohet me punët tona artistike, kjo i ngjan mahnitjes që i shkakton majmuni që ecën në një tel ekuilibri. Mahniten, sepse konstatojnë që ne nuk qënkemi edhe aq për ibret sa ç’kujtonin ata. Në një bisedë të paradokohshme me të, përkthyesi i letërsisë shqipe, Robert Elsie, që në fakt edhe ai vetë po e përkthen letërsinë shqipe në të njëjtin nivel me të cilin shqiptarët përkthejnë letërsinë e huaj në shqip, pati thënë se sa herë vinte në Shqipëri, kishte ndjesinë e të kthyerit dy shekuj mbrapa! Dhe, as mos kini dyshim se këtë ndjesi e kanë edhe të tjerë, por thjesht nuk e thonë për mirësjellje. Kuptohet, kjo është panorama e përgjithshme kulturore në vendin tonë, gjë që nuk përjashton arritje shumë të rëndësishme në rrafshe individuale. Por, individuale ama, sepse në rrafshin kolektiv jemi thjesht zbulues të ujit të parajsës. Meqë kriteri më fatal, të cilin nuk e kemi përmbushur kurrë në art (përjashto rastet individuale) është bashkëkohësia, do të ishte krejt normale që arti shqiptar t’ia mësynte për ca kohë kah majmunëria, pra kah imitimi i arritjeve bashkëkohore europiane. Kjo, derisa ta gjejmë zërin tonë, që edhe nëse do t’i ngjante zërit të bretkosës, do të tingëllonte gjithsesi bukur se do të ishte yni. Në të vërtetë, imitimi po gjallon e harliset që ç’ke me të, por në mënyrën më të papërshtatshme. Ka piktorë që imitojnë dukshëm Pikaso, Miro, Shagall, Moné, për të mos thënë Van Gog, këngëtarë e kompozitorë e këngëtarë që i referohen një muzike démodé, regjisorë teatrosh e filmash që mbështeten në metoda të vjetëruara e të tejkaluara, shkrimtarë që imitojnë Remark, Sartër, Bodler apo Hygo, e kështu me radhë. Jo se ata nuk ishin të mëdhenj, mor Zot, por tashmë janë të vdekur. Pra, edhe kur imitojmë, e bëjmë në mënyrë të gabuar, me të paktën pesëdhjetë vjet vonesë.

Vendet e zhvilluara europiane janë shumë hapa para nesh, e kjo ka ndodhur kryesisht për arsye se ata nuk i janë ndarë për asnjë çast komunikimit të ndërsjelltë kulturor. Këtë duhet të bëjmë edhe ne: të komunikojmë. Përndryshe, është e sigurtë se nuk do heqim dorë kurrë nga dëshira delirante për të zbuluar ujin e parajsës, e do t’i drejtohemi qytetit të bashkohësisë duke patur me vete një shakull me ”ujë parajse”, që tekefundja është uji që njerëzimi e pi qysh prej zanafillës.