Shpina e asaj që largohet

Në fillim ishte ajo. Ish dhe vetëdija se bota në të cilën jetonit qe e vdekshme dhe kalimtare. Atëherë e populluet me njeni-tjetrin çdo pëllambë të kësaj bote, dhe sajuet njifarë përjetësie të erandshme: nji trandafil të kaltër që mëkohej me përditshmërinë e vështrimeve tueja. Të paarritshmet veguen fare pranë, në nji distancë të përkryeme që mund të pushtohej nga nji dorë e zgjatun. E shihje gjithnji përballë. Edhe në andrra. Vështrimi i saj të dëlirte nga e kaluemja dhe ta dëbonte të ardhmen. Tashti, këtu, të thonin sytë e saj, asht e vetmja gja që ka kuptim. Të flisnin edhe duert e saj, supet që i dridheshin, kambët e drejta që e sillnin tek ti. Kurse ajo nuk fliste. Ka nji vend ku fjala nuk mbërrin, pëshpëriste ndonjiherë: aty dua të jem. Aty qëndroi. Vezullonte si nji vravashkë në terrin tand shpellor. Përballë. Prore përballë.

Mandej asht shpina e asaj, që largohet. Me dhimbje. Largohet ajo, por zmadhohet hija! Nuk zvogëlohet për t’u shndërrue në nji pikë, si ajo në fund të fjalisë që ngutemi ta quajmë jetë, por rritet pandalshëm, tue pushtue edhe pjesën e mbetun të qiellit. Mandej Terr. Zi. Natë. Porta që rrapëllijnë. Rrapëllijnë e mbyllen rrotull teje. Diku feks nji dritë. Shuhet. Harroje. Emocion që ka humbë rrugën për diku. Mandej koha, që s‘merret vesh nëse kalon apo ka mbetë e kacavarun në gëmushën e ndonji ankthi. Pesë sahatë, e asnjeri nuk tregon orën e saktë. Koha relative e mjeteve. Zhurma nga jashtë. Jetohet. Po, matanë ka jetë. Do rikthehet edhe tek ti, por tashpërtash pjesa jote prehet diku. Jetë… Katër gërma. Kurrë nuk mësove si jetohet. Ka nji mjeshtëri edhe në këtë. Por ti thjesht ke jetue… mandej ke vërejtë rrotull dhe të asht thanë, apo vetë e ke kuptue, se jeta asht diçka tjetër, krejt e ndryshme prej këtij gjallimit tand. Zgjedhimi i foljes jetoj, koha e tashme e mënyrës dëftore. Përsërite pa prâ, deri sa ta mësosh përmendësh, kësisoj edhe nëse s’jeton, mund të flasësh për jetën.

Ajo. E pe sot. Flokët e zezë. Të rikthyen saora në terrin tand. E vëzhgoje prej aty. Jam mirë, tha, e me gishtin tregues vizatoi diçka mbi tryezë: fytyrën e lumtunisë së saj… Dy tri gjeste, e aq. Aq pak?!… Bota asht e thjeshtë, krejt e thjeshtë, kurse ti je i dehun nga zanati i kotë i ndërlikimit. Kishte sjellë nji copë qiell me vete. Nuk ishte qielli i saj, por ajo e kishte me vete. E kafshonte dalëngadalë rreth e rrotull, si nji biskotë. Qiell i dhambëzuem. Ajo nuk asht ma shumë se njeri. Kërkon të jetojë, thue ti me vete, e nji njeri që kërkon të jetojë, kërkon përnjimend ma të paktën. Vetëm. Vëren pluhunin që tallazitet në katet e zgarbëta të ndërtesës tande, sa herë që merr frymë. Vorbullat e pluhunit dëshmojnë se ti rron. Goxha mëtim! Dielli të pret përjashta me të ndëshkue për do faje që ti i di mirë. Shtiza drite që të bien mbi krye. Kjo ditë të ka mbetë në dorë si portokall i kalbun, e nuk po di se ku ta hedhësh, sepse të nevojitet nji kosh mbeturinash kozmike. Në dorën e shtrime të lypësit, ndoshta, por ç‘faj ka i ngrati. E ka zgjedhë mënyrën e vet të vdekjes. E ngadalshme dhe e pavërejtshme… Sheh dorën e shtrime dhe vëren me qetësi se të mungojnë edhe paret edhe mëshira. Nuk je i pamëshirshëm, thjesht nuk ke mëshirë. Njeriu, që të asht zhvendosë në periferi të qenies, pëshpërit se rruga drejt fundit asht e lirë. Njerëz. Nuk e di ku shkojnë… Pse, shkohet? Vihet? Rrohet? Fillimi dhe fundi takohen e bisedojnë paqësisht me njëri-tjetrin në zemrat e tyre. Mandej nuk anashkalohen as kënaqësitë dhe pikëllimet që u rrëshqasin nëpër mjekra… Por, kënaqësi për çfarë? Pikëllim për çfarë? Jeta asht ngjarje që ka ndodhë nji herë-ka fillue, ka mbarue - dhe humbja e kujtesës naltohet si perandoria e re e iluzionit. Sheh hijet e tyne, por s‘asht provë egzistence, sepse dielli që i shkakton asht edhe ai vetë nji iluzion. Po ashtu hapsina, shtëllunga e bardhë e resë, bruztía e qiellit, rrapëllimat, jehonat e largëta, fëshfërima e gjetheve të tutëlueme prej vapës, gjithçka. Ban përjashtim vetëm heshtja, e cila asht e vetmja që mundet me të rrëfye do histori fantastike brënda të cilave njeriu mungon. Jam i bindun se heshtja nuk asht iluzion. Parakrijim. Perde që bie mbas shfaqjes së Krijimit: Zot.

Terr. Zi. Natë. E pra, dikush po i thonte dikujt, se dielli ka zbritë tepër poshtë dhe po e zharit tokën. Ndoshta hujin s‘e ka edhe aq me tokën, sa me këta buburreca që s‘di pse shesin pordhë që janë njerëz, e të përjetshëm madje. Shpresa mbahet tek kujtesa e dritës, por vjen si ndëshkim, ashtu siç vjen si ndëshkim kujtesa e lirisë për të burgosunin e përjetshëm. Kjo rrugë u kryqëzoka me indiferencën tande të ftohtë, e në të lëvizka vetëm makina kërkëllitëse e mendimeve tua. Ti thua se mbas do të përplaset me rrëmetin e makinave, e ka me u ba nji plojë e vërtetë, apo thjesht ka me qenë diçka për t‘u shqye gazi. Mjaft që rruga jote të mos ketë makina të tjera që s‘janë të mendimeve por të ndjesive, të emocioneve e të sa e sa gjanave tjera idiote që e tërheqin zharg jetën. Të flasin, të përshëndesin. Fjalë të artikulueme me kujdes e maturi, por vdesin rrugës të gjorat, vdesin rrugës pa mbërritë tek ti. Apo ti nuk je. Tash që kujtohesh, të kap frika: po të të pyesin a je?, druej se nuk do mundesh me dhanë ndonji përgjigje bindëse. Mëtimi se Zoti nuk asht një nocion abstrakt, ravijëzon të vetmen shpresë që të ka mbetë. Nuk mjafton: Ai asht. Duhet: Ku? Arratisesh. Drejt qendrës. Jo të qytetit, por tandes. Thellë. Kukëzohesh kaq fort mbrenda vetes, sa të bahet se gishtat e kambëve të prekin zemrën. Ajo që mund të shihet nga jashtë asht kafkull, kurse ti je thellë, thellë mbrenda vetes. Ja ku je!, këtu te caku i fundit, prej ku “përtej“ asht vdekje. Ndjehesh i vogël, i papeshë, por i vërtetë. Ma në fund, i vërtetë.

Procesi i krijimit si udhë kah vetëdija

Mendoj se nën një këndvështrim metafizik, fjalët krijim dhe krim janë pothuajse e njëjta gjë. E ç’është krijimi artistik, letrar në rastin tonë, nëse jo një kalk i gjorë i së vërtetës dhe i bukurisë universale? Sa herë që bëjmë përpjekje të shpërfaqim realitete ndjesish që kapërcejmë fjalën, kryejmë njëfarë krimi. E shkruajmë, e përshkruajmë këtë realitet, por prapë rezulton të kemi sajuar diçka tjetër nga ajo që regëtin brenda nesh. Një peizazh që kundrojmë, quhet krijim. Do të donim ta përshkruanim, por gjithë ç’arrijmë të nxjerrim në pah s’është tjetër veçse gjurma që ka lënë peizazhi brenda nesh. Ai që lexon përshkrimin tonë, mendon se ka një ide të saktë për peizazhin që ne jemi rrekur të përshkruajmë, por në fakt duhet të shkojë e ta shohë me sytë e tij. Pra, është tjetër gjë. Ky është krimi që kemi vendosur ta quajmë krijim. Kështu, çdo krijim njerëzor mbetet të jetë një krim i përmasave të vockla njerëzore, jehonë e vagullt e bukurisë absolute. Zoti i mirë, duke e ditur që s’jemi në gjendje ta perceptojmë krijimin ashtu siç është, na ndihmon që ta keqkuptojmë më së miri atë. Kësisoj, Ai na ngushëllon me idenë e të qenit pjesëmarrës në Krijim. Tashti po që mund të themi se krijimi është hyjnor, në çfarëdolloj forme që shfaqet.

Krijimi letrar mbetet ndërmarrje e pamundur, një absurditet që arrin të sendërtohet vetëm si pasojë e humbjes së kujtesës hyjnore të individit, i cili për pasojë e pandeh veten si autor. Bhagwan Shree, spiritualist i madh indian, thotë se ai që ekziston përnjëmend është arti e jo artisti. Të vetëndjerët autor i veprës letrare, është kurrgjë më shumë se iluzion. Letërsia është ngjarja, ndërsa njeriu është thjesht përçuesi i saj, pra teli që përcjell rrymën dhe jo rryma, tabela që tregon rrugën dhe jo rruga.

Sigurisht, ka diçka që e quajmë proces i krijimit letrar, sado që ky term s’më pëlqen asfare, prejse mëton ta paraqesë magjinë e krijimit si diçka që është e mundur të kumtohet e të perceptohet nëpërmjet një metode analitike. Sipas meje, gjithçka letrare e ka fillesën tek realiteti i gjallë. Mund të shkruash për gjëra që nuk ekzistojnë më, por meqë ti që shkruan je gjallë, realiteti mbetet prore i pranishëm. Vërtetë që letërsia është një pasqyrë e realitetit, qoftë edhe si formë konvekse e pasqyrimit. Me t’u larguar objekti, zhduket edhe pasqyrimi. Para ca kohësh, së bashku me një mikun tim, po vëzhgonim imazhin e një bliri që pasqyrohej në xhamllëkun e një godine. Miku im ngulte këmbë se reale ishte vetëm pema e gjallë, ndërsa imazhi i saj në pasqyrë ishte një iluzion, ndërsa unë mbroja idenë se, ose të dyja ishin reale, ose të dyja ishin iluzione. Ok, mund të thuhet se imazhi në xham na qenkësh iluzion, por ama ishte një iluzion që shihej, që konstatohej qartë, një iluzion që po prodhonte goxha realitet, realitetin shamator të bisedës sonë. Një iluzion që prodhon realitet, është që ç’ke me të realitet. Edhe një i ashtuquajtur nocion abstrakt, është që ç’ke me të real, sepse prodhon realitet. Edhe gënjeshtra e vërtetë është, sepse prodhon goxha pasoja e dëme të pallogaritshme, materiale dhe shpirtërore. Ne nuk e shohim rrymën elektrike, por dimë se ajo shkakton një realitet të jashtëzakonshëm teknologjik. Elektriciteti është emri tjetër i progresit. Mos duhet ta shohim medoemos diçka, që të mund ta besojmë se ekziston përnjëmend? Them se jo. Realiteti është një term me fuqi të jashtëzakonshme gjithëpërfshirëse. Kur pema është në lulëzim, ne nuk i shohim rrënjët e saj, por pa to pema nuk do të ekzistonte. Dihet, truri ynë funksionon në masën 5% të kapacitetit të tij, por a mos mendoni vallë se vepra letrare e Rumiut, Dantes, Shekspirit, etj, janë produkt i aktivitetit të këtij pesëpërqindëshi? Unë nuk e besoj. Përkundrazi, besoj në kontaktin që këta njerëz kanë pasur me realitete më të epërme, mbinjerëzore. S’ka nevojë ta di këtë, mbasi dihet se njerëzorja nuk na ka mahnitur e nuk do të na mahnisë kurrëndonjëherë. Shumë shumë ajo prodhon mbijetesë por jo çudira. Nëse ka diçka që na mahnit, ajo është vetëm drejtpërdrejt hyjnore. Parë nga një këndvështrim tjetër, njerëzore dhe hyjnore janë e njëjta gjë, por ky është objekt i një diskutimi tjetër.

Për mua realiteti është një term i gjerë, jashtë të cilit nuk mbetet asgjë që mund t’i përkasë botës së vetëdijes a nënvetëdijes, së dukshmes a së padukshmes, ëndrrës apo zhgjëndrrës, përjetimeve horizontale apo vertikale. Realiteti është Zot. Pra, të flasësh për realitetin, ke folur për Zotin, e anasjelltas. Nuk ma ka ënda të shkruaj drejtpërdrejt për pjesën e dukshme të realitetit, po për vatrat ku mbruhet ky realitet. Më pëlqen të zbres në thellësi. Nuk më mjafton mahnitja që shkakton pema, por dua të mrekullohem me rrënjët, me pjesën e padukshme që bën të mundur ekzistencën e pemës. Ka gjithmonë diçka përtej asaj që mund të kapim me shqisat tona. Realiteti i njëmendtë është ai që ne nuk arrijmë ta kapim përmes shqisave. Tek romani im Pesë gardianë, jam përpjekur të shtjelloj pikërisht këtë lloj perceptimi: që realiteti i njëmendtë është nënvetëdija. Nëse të gjithë mund të mahniten nga një ortek që bie, mahnitem po ashtu edhe unë, por ajo që më intereson ta kem objekt të letërsisë sime, është fija e flokut që është përzgjedhur për të krijuar ortekun. Në njëfarë kuptimi, nuk më interesojnë gjërat e mëdha por të voglat, të cilat nën këndvështrimin tim, vetëm të vogla nuk janë. Është pak a shumë si mënyra me të cilën i qasemi një femre: nuk mund t’i them se ka sy plot dritë, se ka lëkurë të lëmuar, se ka flokë të bukur, se ka trup të mahnitshëm, se ka vetulla të harkuara etj, sepse këto ia ka thënë çdo mashkull i rëndomtë që e ka parë, por duhet t’i vësh në dukje cilësi të tjera që ajo as që e di se i ka. Vlera nuk qëndron edhe aq tek objekti, sa tek mënyra se si i qasemi, tek këndvështrimi ynë shpirtëror. Në vizionin tim krijues, nuk ka “gjëra të mëdha”, ose thënë ndryshe gjëra që gabimisht janë quajtur të mëdha. Njësia elementare që bën të mundur ekzistencën e universit material, është atomi. Çdo gjë, çdo gjallesë, çdo elefant e çdo mizë, çdo eukalipt apo fije bari, ka natyrë atomike. Kemi gjëra të mëdha që s’janë tjetër veçse janë bashkësi gjërash të vogla. Tekefundit, çdo gjë është e madhe dhe çdo gjë është e vogël. E rëndësishme është çfarë jemi ne përballë gjërave. Parë me një vështrim, një peizazh mund të jetë i madhërishëm ose jo, por e rëndësishme është ç’jemi ne përballë tij.

Më pëlqen të peshkoj fragmente realiteti që askush nuk i vë re. Nuk e di sa ia dal, por është kjo ajo çfarë kërkoj. Le të themi, përpiqem që nëpërmjet një cope të thyer të rikrijoj tërë vazon, ashtu si paleontologu ia del të rikrijojë tërësinë e dinozauri nëpërmjet një kocke këmbe. S’i pëlqej “ushqimet” e gatshme që ofron realiteti, por dëshiroj t’i përpunoj sipas mënyrës sime. Dua që ai i cili merr librin tim në dorë, të mos jetë thjesht lexues, por pjesëmarrës në krijimin letrar, hallka e fundit e procesit të krijimit letrar. Mendoj se veç tjerash, kjo është forma një ndër mënyrat e mira për ta respektuar lexuesin e për ta nxitur të jetë më shumë se aq. Shpeshherë, për të nisur një tekst letrar, më mjafton një tingull, një ngjyrë, një aromë, tërsëllima e një porte, një zë i largët, një gjendje e papritur emocionale, ankthi i pritjes së dikujt apo diçkaje, ca bubullima që lajmërojnë shiun, një veturë e verdhë që kalon. Këto janë gjendje-lokomotivë, të cilat pasohen nga një tren i gjatë asociacionesh i cili më çon në një tokë të re, prej ku dhe realiteti shfaqet me një përmasë të re. Për ata që shohin nga jashtë dhe në mënyrë drejtvizore, këto ndjesi fillestare nuk kanë kurrfarë lidhje me rezultatin, por është thjesht një iluzion që u shkaktohet nga kalimi i shpejtë i trenit të asociacioneve: ata arrijnë të dallojmë veç ndjesinë fillestare që është lokomotiva, dhe vagonin e fundit. Asnjë tregim, asnjë roman i imi nuk është rezultat i metodës “shih e shkruaj”, sikundër bëjnë ca të tjerë. Çështja nuk mbaron me faktin se kemi një histori të bukur për të shkruar. Pothuajse çdo njeri i kësaj bote e ka një histori për të rrëfyer, që me gjasë do të na çudiste pa masë. Nëse është kështu, pse të mos pranojmë se secili prej tyre është shkrimtar? I besoj shumë frymëzimit të parë, por jam gjithashtu pro ndërhyrjeve të vazhdueshme teknike në tekst, gjithë duke e ruajtur të pacenuar vetvetishmërinë e frymëzimit të parë, i cili mendoj se është hyjnor. Në njëfarë kuptimi, nëse frymëzimi është dhurata, unazë, gur i çmuar etj, ndërhyrja teknike është ambalazhi që e mbështjell, për ta bërë sa më të hijshëm e më ceremonial aktin e dhurimit.

Ajo që mëtoj të bëj në një tekst letrar është rrëfimi i ndjesisë. Nëse ka një rrëfim që ka të bëjë me një ngjarje, ndodhi, etj, ajo që unë përpiqem të bëj është historia e ndjesive. Realiteti fizik është thjesht një shkas, një pikënisje për të mbërritur në një realitet më të epërm, transhendental. Nëse flas për një pemë, s’kam parasysh drejtpërdrejtë efektin që më shkakton soditja e saj, por pemën si simbol, si rrënjë, pra zanafillë, si lartësi, pra vertikalitet e perceptim hyjnor, si blerim, pra si jetë, gjallim, ekzistencë e pastër etj. Nëse paraqes një udhëtar që ecën, kam parasysh udhën e jetës, qëllimin e jetës, dëshirën për lëvizje e ndryshim. Nëse flas për pusin, kam parasysh thellësinë dhe sfidën ndaj sipërfaqësisë e shterpësisë shpirtërore. Pra, gjërat nuk janë ato që duken, por ato që rezultojnë pas udhëtimit që bëjnë në labirintin tim shpirtëror. Unë besoj se njeriu i di të gjitha dhe përmban brenda vetes gjithçka. Kjo mund të duket marrëzi, por në fakt është një e vërtetë që na është pohuar e dëshmuar në mënyra të panumërta prej Zotit të madhërishëm. Besoj në Zotin dhe në idenë se gjithë ç’kemi e ç’ndjejmë e kemi dhuratë nga ai. Ky besim më ka ndihmuar të shoh përtej trajtave të dukshme e iluzioneve pamore. Ka ca kohë që nuk më intereson leximi i letërsisë. Mbase është thjesht një fazë kalimtare që ka të bëjë me hedhjen në një stad të ri perceptimi, por ajo që dua të them është: më pëlqen të lexoj pafundësisht spiritualizëm si Tao, Zen, Induizëm, dhe adhuroj misticizmin e dijen ezoterike që ka të bëjë me të fshehtat e ekzistencës njerëzore e të krijimit. Mendoj se kjo është dija e njëmendtë. Të lexoj kësi gjërash e të shkruaj letërsi, është një zgjedhje që, përveçse më pëlqen, më jep mundësinë të shfaqem i veçantë në letërsinë shqipe. Kjo që them s’është as arrogancë e as mendjemadhësi, por thjesht vetëdije. Të gjithë njerëzit e kësaj bote janë të veçantë dhe unikë, por fatkeqësisht, pjesa dërrmuese e tyre nuk e marrin kurrë vesh këtë: lindin, jetojnë, vdesin, por nuk e dinë kurrë që janë të veçantë. Simbas meje, gjithçka ka vlerë nëse synon vetëdijen, ashtu si lumenjtë detin. Dija nuk është qëllim më vete, por një udhë për të na çuar tek vetëdija, e cila është një nga pak gjërat që kanë përnjëmend kuptim. Nëse ajo që njerëzit quajnë dije, nuk i çon te vetëdija, pse vallë i japin aq rëndësi? Por dija e vërtetë, ajo për të cilën fola më sipër, të çon që ç’ke me të tek vetëdija.

Duke u rikthyer në temë, mendoj se është shumë e vështirë të flasësh për procesin krijues, sepse bëhet fjalë për një udhëtim metafizik të cilit askush nuk është në gjendje t’i shkojë deri në fund. Dijen mbi procesin krijues nuk e zotërojmë, por zotërohemi prej saj. Prej këtu, si mund të flasim për të? Shumë shumë mund të hedhim disa hapa, sa për të krijuar një ide se në ç’drejtim shkon rruga jonë. Fjala udhëton shumë brenda nesh për të dalë në dritë, e madje jo gjithmonë është fjalë ajo që udhëton: mund të jetë tingull, ngjyrë, ndjenjë vetmie, frikë, hare apo pëshpërimë hyjnore. Nuk e dimë ç’është. Askush nuk e di. E thamë, të flasësh për krijimin, do të thotë të flasësh për krimin, por në një kuptim të lartë do të thotë të flasësh për Zotin. Si i vetmi Krijues i çdo gjëje që shohim, ndjejmë, perceptojmë apo fantazojmë. Të flasësh për krijimin artistik pa pasur parasysh Zotin, është e pamundur të jesh artist i njëmendtë.

Në zanafillën e vet, letërsia e njëmendtë ka qenë e mbetet fakt ezoterik. Nuk e kemi fjalën, por është fjala ajo që na ka ne. S’e pushtojmë, por pushtohemi prej saj. Pavarësisht faktit nëse ne e duam apo jo, e rëndësishme mbetet se sa na do ajo ne. Kur e shkruaj, fjala sjell me vete vuajtje të madhe, por nëse s’e shkruaj, vuajtja është edhe më e madhe. Personalisht, shkruaj kur nuk kam rrugë tjetër. Nëse kam një mundësi për të mos shkruar, e shfrytëzoj në dobi të jetës së gjallë, të cilën e adhuroj. Shkrimtar nuk është zanat, por gjendje shpirtërore, si për shembull hareja apo mërzia, një gjendje që shfaqet e zhduket papritur, në mënyrë misterioze. Ai që mbetet e duhet të mbetet gjithmonë është njeriu. Dhe është bukur kështu. Nëse njeriu nuk jeton, shkrimtari nuk shfaqet. Dhe them se herë mbas here bën mirë të shfaqet, si një trajtë modeste që dëshmon se krijimi dhe KRIJIMI janë e njëjta gjë.

Paniku i fjalës së lirë

Shqiptarët ende nuk po e marrin vesh se çfarë dimensionesh kolosale ka fjala e lirë njerëzore

Qysh se amerikani Stefen Schwartz u shfaq në televizionin Klan, tek emisioni Zonë e Lirë i gazetarit Arian Çani për të dhënë ca mendime të vetat, më ka qëlluar të dëgjoj gjithfarë pikëpamjesh e opinionesh nga më të larmishmet (lexo:skandalozet), nga gjithfarë tipash të të gjitha rangjeve kulturore. Kjo çështje mori çuditërisht përmasa mbarëkombëtare dhe u interpretua si një agresion ndaj atdheut, identitetit tonë kombëtar, ndaj vetëdijes sonë kombëtare, ndaj simboleve tona komëtare, e ndaj sa e sa termave e koncepteve që mbarojnë me “kombëtare”. Ca tipa tryezash shkonin deri aty sa ta padisnin për tradhëti kombëtare edhe gazetarin Çani, i cili, për mendimin tim, është ndër të paktët gazetarë në Shqipëri që ka një koncept të qartë rreth asaj që quhet Fjalë e Lirë. Për më tepër, Çani është treguar i zgjuar dhe i ka dalë përpara së “keqes” qysh se e ka pagëzuar emisionin e tij me emrin “Zonë e Lirë”. Tashti, simbas ca tipave që gjenden në shkallën zero sa i përket kulturës së Lirisë, të ftuarit e tij (në rastin e Schwartz) kanë qëllime të shkatërrojnë simbolet dhe vlerat tona kombëtare.

Simbas pikëpamjes sime, mendoj se këta individë të kërleshur e patetikë, kanë nevojë edhe për pak diktaturë, edhe për pak hoxhizëm, edhe për pak pendrek, edhe për pak dajak, me një fjalë. Sepse, nuk di si ta shpjegoj faktin se ata ende nuk po e marrin vesh se çfarë dimensionesh kolosale ka fjala e lirë njerëzore në botën perëndimore, pjesë e së cilës përpiqemi të jemi kulturalisht.

Para dy ditësh vura re se te Shekulli kishte një reagim të Kadaresë kundër Shëartz. Pa emër, por merrej vesh se e kishte për të. M’u duk gjë absolutisht normale. Schwartz jep mendimet e tij në lidhje me Kadarenë, ky i fundit jep mendimet e tij rreth Schwartz. S’ka më mirë. Dua të them: kur reagon i zoti i punës, është diçka e drejtë dhe normale. Ajo që s’kuptoj është zemërimi dhe tërbimi patologjik i disa individëve të tjerë, që zemërohen 100 fish më tepër se vetë individi i sulmuar, i cili në fund të fundit ka të drejtë të thotë ç’të dojë kur e sulmojnë. Pashë te Shekulli një gazetare kulture që i vërsulej z. Schwartz duke e vendosur veten në të njejtin nivel me zotërinë amerikan, sikur ta kishte shok klase. Mandej, se ç’këpuste ca broçkulla e ca marrina, sa ç’t’ju them! Ma së pari, moj gocë, Schwartz s’ka kurrgjë kundër teje, sepse ai as që di gjë rreth ekzistencës sate, dhe prej këtu, si mund t’i vërsulesh me aq tërbim një njeriu që s’të ka sulmuar ty. Apo të është krijuar ideja se je duke mbrojtur Atdheun?! Pyetje: A e di ti se ç’është atdheu? Na bëj një përkufizim, të lutem.

Mandej lexova një shkrim të Arif Kutleshit (s’di kush asht ky lloj robi), por gjeta në shkrimin e tij një atdhedashuri të jashtëzakonshme. Në fakt ai s’flet kushedi për atdheun, por nejse, kjo asht mënyra sesi e shprehin atdhetarizmin ca shqiptarë që jtojnë në perëndim. E sulmonte z. Schwartz me një furi e kaq të çmendur dhe me ca terma kaq të pistë, sa s’di çt’u citoj më parë. Shkrimi i tij i ngjante një gëlbaze të qelbur. Çka je kah ban, mor Kutlesh? Me të sha tjetri robin e shpisë, e duhet me u matë dy herë për me i thanë ato fjalë. A e dini si i e quan Kutleshi amerikanin?: “Njëfarë Schwartz”! Njëfarë Kutleshi që thotë “njëfarë Schwartz”! Ja një fragment nga hartimi i Kutleshit: “Ti shan ashiqare si një rrugaç i rrugëve personalitetin tonë të letrave, të kulturës, ti shan në pikë të ditës krejt rrahagjoksash institucionin tonë, se Kadareja është institucion, ti përbaltë shtetin tonë, se Kadareja është shteti ynë (mund të pajtohemi të dy, ne s´kemi tjetër shtet!) ti përmjerr kulturën tonë, se Kadareja është kultura jonë, është Antologjia jonë, është Emancipimi ynë. Ne s'kemi tjetër, të këtij dimensioni, të këtyre përmasave, përveç Kadaresë, e ti na e përbaltë. Në sofrën tonë, në bukën tonë, në zjarrin tonë.”.

Më duket se e ka fjalën për Skënderbeun! Nuk kam nevojë me ba asnji koment rreth Kutleshit, por po e la rehat bashkë me mbiemnin e tij madhështor.

Schwartzi ka folur kundër Kadaresë. Normale. Kushdo ka të drejtë të pëlqejë ose të mos pëlqejë aksh president, aksh, politikan, aksh këngëtar, aksh shkrimtar, etj. E mandej? Ku është problemi këtu, sepse vërtetë që s’po e marr vesh. Nëse Zonë e Lirë nuk ia jep mundësinë edhe Kadaresë për t’iu kundërpërgjigjur Schwartz-it, kjo po që do të ishte poshtërsi dhe mohim i të drejtës së fjalës. Por, nuk ma merr mendja se ndodh kështu.

Në fillim të shkrimit, gazetarin, studiuesin dhe shkrimtarin Schwartz e quajta thjesht amerikan. Këtë e bëra për të theksuar faktin se ai vjen nga një botë e lirë. Sepse, ajo që s’kuptojnë këta shqiptarë të ndërkryer, është fakti se z. Stephen Schwartz vjen nga Amerika. Ajo që s’dinë këta shqiptarë të trumhasur është fakti se Amerika konsiderohet vendi kampion i lirisë së fjalës. Në Amerikë shahet e sulmohet e përgojohet e karikaturizohet e banalizohet edhe figura e presidentit! Presidenti i Amerikës është hiç më pak se ai që vrân e kthjell në tërë botën, e megjithatë, askush nuk mendon se t’i kundërvihesh presidentit të Amerikës, i je kundërvënë identitetit’ integritetit, pavarësisë, lirisë dhe vlerave të kombit amerikan. Z. Schwartz pra, vjen nga Amerika.

Pra, kur ai vjen në Shqipëri dhe i thotë këto fjalë, ai na tregon se nuk i interesojnë asfare komplekset dhe maninë tona për ta identifikuar kombin me një individ të vetëm, sepse ky, pikërisht ky është tipari kryesor i shoqërive totalitare. Nëse ne shqiptarët kemi frikë dhe panik nga fjala e lirë, nëse kemi tmerr qoftë edhe nga ideja për t’i dhënë zë pikëpamjeve tona të lira, nëse jemi kurdoherë të gatshëm t’i japim dru kujtdo që mendon ndryshe dhe përtej horizontit të ngushtë mendor të skemës kolektive, atëherë neve sigurisht që ne nuk na ka faj as z. Schwartz e as ndonjë tjetër i huaj.

Më ka rastisur të dëgjoj gjithfarë tezash edhe për Skënderbeun, heroin tonë kombëtar. Ka disa që thonë se ai nuk ka bërë asnjë luftë kundër turqve. Ka ca të tjerë që thonë se heroi tonë kombëtar as që i ka interesuar fare Shqipëria por Krishterimi, ka ca të tjerë akoma që thonë se ai ka qenë i tredhur dhe nuk ka gjeneruar kurrë fëmijë!, ka nga ata që thonë se është shkaktari kryesor i rrënimit historik të Shqipërisë. Dhe në të gjitha rastet kam parë një auditor që zgërdhihej. Ja, pra shqiptarët! Një pjesë tallet me heroin kombëtar, pjesa tjetër zgërdhihet. Ama, për çudi, kur vjen puna te Kadare, janë gati të të heqin skalpin. Se janë patriotë këta, jo shaka! Si Kutleshi, fjala vjen. Them se duhet të reshtim njëherë e mirë së identifikuari kombin me individë të caktuar, kushdoqofshin ata, makar edhe Skenderbeu. Kjo s’do të thotë se jam dakord me ata dallkaukët që shpifin gjëra të pabaza për heroin kombëtar, por që Skëndërbeu nuk ishte i vetmi në kohën e tij. Ishte epokë burrash të mëdhenj, e Skenderbeu ishte njëri nga ata që u thirr në skenën e madhe të historisë. Mandej: kurrë nuk duhen sulmuar të vdekurit, sepse nuk kanë mundësi të mbrohen.

Qëllimi i shkrimit tim nuk është të bëj avokatin e z. Schwartz, sepse ata që më njohin e dinë se kjo nuk është në natyrën time, por thjesht të shpreh disa pikëpamje të miat gjithë duke besuar se janë të drejta e të domosdoshme për të sqaruar ca tipa që e sulmojnë pa e njohur asfare. Personalisht kam patur rastin ta takoj z. Schwartz dhe më ka bërë përshtypje kultura e tij e thellë në shumë fusha. Ai është një njohës i shkëlqyer i letërsisë botërore, e nuk e teproj kur them se rrallë e tek ndonjëri nga shqiptarët mund të matet me të. Shumica e atyre që e sulmojnë nuk kanë as tulla në banesën e tyre sa ka ai libra në kokën e tij. E them me siguri se Schwartz e do këtë vendin tonë mjaft më pastërtisht sesa vetë ata që bëjnë hartime, fjalime e që tundin flamujt e atdhedashjen mediatike. Kishte një njohje shumë të mirë për historinë e Shqipërisë dhe e kam dëgjuar të thoshte se shqiptarët kanë një histori të madhe, shumë më të madhe nga ajo që është e shkruar. Në fakt ngulte këmbë që historia jonë e vërtetë është e pashkruar. Më bëri përshtypje kur tha me plot pasion: Shqipëria është vendi më i bukur në botë. Mandej shtoi se së shpejti so të vinte për të banuar një herë e përgjithmonë këtu. Që ai i do shqiptarët dhe Shqipërinë, kjo s’ka pse të na duket çudi, (ky s’është as rasti i parë e as i fundit) sikurse nuk ka pse na duket çudi as fakti se Shkodrën e ka preferencë të veçantë. Me të drejtë, sepse ai mendon se historia jonë kulturore gjendet aty. Fundja, me këtë jemi dakord të gjithë, duam s’duam.

Në shkrimet që janë bërë kundër tij, është përgojuar e përjargur fakti se ai na qenka hebre, katolik, musliman, etj. Këta individë flasin në mënyrë shumë sipërfaqësore, janë besimtarë sipërfaqësorë dhe, rrjedhimisht perceptojnë në mënyrë sipërfaqësore. Në rrafshin kulturor z. Schwartz ka një kulturë libreske të jashtëzakonshme teologjike e religjioze. Ai i njeh në mënyrë të mahnitshme religjonet kryesore monoteiste: hebraizmin, Krishterimin, Islamin, por edhe religjionet e kulturat shpirtërore të Lindjes së largët. Kam patur rastin të takoj mjaft njerëz të ditur sa i përket kësaj fushe, e z. Schwartz padyshim bën pjesë tek ndër më të spikaturit. Sa i përket besimit, ky zotëri ka një thellësi që qëndron shumë larg mundësisë së perceptimit të atyre që flasin kundër tij. E vërtetë se ai është islam, por perimetri i tij i besimit është aq i gjerë sa merr përmasa gjithpërfshirëse, sepse beson se çdo religjion ekziston simbas vullnetit të Zotit dhe ka rrugët e veta për të zbuluar të vërtetën shpirtërore. Në nivelin prej nga zotëria i sheh gjërat, rezulton se të gjitha këto religjone monoteiste janë të mrekullueshme dhe gjenerojnë nga i njejti burim. Z. Schwartz është një sufi, një mistik i vërtetë, sepse ai i sheh të gjitha religjinet dhe të gjitha realitetet si produkte të së Vërtetës Sublime. I mëkuar nga mësimet e mistikëve të mëdhenj, Shën Agustini, Xhelaludin Rumiu, Maister Eckhart, Muhjudin Ibn Arabiu, Angelus Silesius, e sa e sa të tjerëve, ky zotëri është një sufi me të tëra atributet. Mendoj se z. Schwartz është një ndër pasqyrat e vërteta të asaj që duhet të jetë një musliman, larg të qënit fanatik, fundamentalist, mospranues dhe kundërshtues ndaj besimeve të tjera. Ai është kategorikisht kundër ‘muslimanëve’ të tipit “11 shtator”, të atyre që besimin nuk e shohin si dhuratë të Zotit por si një armë.

E them pa pikë dyshimi se, sikur ata që e sulmojnë të mund ta njihnin nga afër, do të kishin mendime mjaft më pak agresive kundër tij nga ç’kanë. Takimi me z. Schwartz mund të konsiderohet pa dyshim një ngjarje.

Por, ne shqiptarët jemi mësuar të mos duam ata që na duan, por ata që na bëjnë qejfin. Ose të na duan simbas midesë dhe sedrës sonë të sëmurë. Nëse z. Schwartz nuk ka mendim të mirë për Kadarenë, në fund të fundit kjo është e drejta e tij. Nuk është as i pari e as i fundit. E pse duhet t’i hidhemi në grykë për këtë? Njoh ca individë-pisputhë të kulturës që s’e kanë fare problem kur sulmohet të mëdhenjtë At Gjergj Fishta, Ernest Koliqi, Martin Camaj, Anton Pashku, Lasgush Poradeci, Azem Shkreli, Frederik Rreshpja, etj, etj. Pse vallë çakërdisen e shpupurishen e gallaviten e jargaviten kur marrin vesh se dikush tjetër nuk e pëlqen Kadarenë si shkrimtar? Ku është problemi këtu. Kombi? Atdheu? Panshqiptarizma? Vlerat tona kombëtare? Dhe të gjitha këto na i përfaqësoka një individ!!

Vë re me pikëllim se shqiptarët vijojnë të kenë tmerr nga fjala e lirë. Panik, panik i vërtetë! Virusi i totalitarizmit po na çon në gangrenë dita-ditës. Them se është koha që në shqiptarët të rritemi dhe të kuptojmë se nga fjala e lirë nuk duhet të kemi panik, por respekt e adhurim, si për një atribut të mrekullueshëm të Zotit, pa të cilën një shoqëri e vërtetë njerëzore nuk ka kuptim.

Mrekullia e patriotizmit estetik

Patriotizmi estetik nuk është parullë, miting, revolucion, fjalim apo tribunë, por art i madh

Patriotizmi estetik. Po, ky është një term i goditur. Pyetja është: a janë artistët atdhetarë? Historia botërore e artit na bën me dije se është pak të thuhet se artistët janë atdhetarë. Pra, janë, kjo është e sigurtë, e janë edhe në rastin kur ata as që janë të vetëdijshëm për këtë. Një artist nuk thotë: unë jam atdhetar, e prej këtu duhet të bëj vepra në shërbim të kombit tim. Një artist kërkon të bëjë vepra e, shpeshherë, edhe në mënyrë të pavetëdijshme, ai ia del të shndërrohet në një llambë që e ndriçon atmosferën historike të kombit të vet. Por ç’është patriotizmi për një artist? Në të shumtën e rasteve nuk është parullë, slogan, protestë sociale, revolucion masash, pjesëmarrje në luftë, miting apo fjalim i ndezur përpara turmave. Sigurisht, as kjo nuk mund të përjashtohet, sepse kemi jo pak prej tyre që janë vënë në krye të lëvizjeve të mëdha shoqërore, të cilat kanë transformuar shoqërinë dhe mendësinë e saj. Artistët nuk mjaftohen gjithashtu as me krijimin e veprave që lartësojnë dashurinë për atdheun. Është bukur kur krijohen këto vlera, sepse e lartësojnë identitetin e tyre. Përshembull, piktura që titullohet me sa mbaj mend “Pushkatimi i 3 majit” i Francisko Gojës, është një revoltë e madhërishme patriotike, por ama në të njejtën kohë është edhe një britmë rrënqethëse mbarënjerëzore. Po kështu mund të thuhet edhe për “Guerrnikën” e Pikasos. Por, mandej një gjë është e sigurtë: të gjithë pyesim se nga është piktori. Këtu kemi të bëjmë me patriotizëm, por ama estetik, gjë që e zgjeron jashtëzakonisht shumë perimetrin e një ndikimi mbarëkombëtar. Pothuaj e tërë vepra e V. Hygo është patriotike, sepse mund të lexohet si thirrje për një Francë ndryshe. Kjo është e qartë. Po, përveç kësaj, vepra e tij duhet lexuar edhe si tekst shumë i mirë që të kënaq shijet estetike. Por në të njejtën kohë na përshkruan kulturën franceze, a thua se përpiqet të na thotë: “Ja Franca ime!”. Po ashtu mund të përmendim tablonë “Liria mbi barrikadë” të Delakrua, vepër drejpërdrejt patriotike, sigurisht, por që mesazhet i përcjell me metoda të kthjellta estetike. “Don Kishoti i Mançës” duhet konsideruar për spanjollët një vepër shumë patriotike, sepse ngjarjet janë vendosur në mjedise spanjolle. Me këtë rast Servantes na ofron edhe larminë e harlisur të kulturës spanjolle, duke u thënë të tjerëve: “Ja, kjo është Spanja!”. Edhe “Uliksin” e Xhojs e shoh thelbësisht si një përmendore kushtuar Dublinit, pavarësisht asaj që të tjerët mund të kuptojnë me veprën e tij. E vërtetë që përroi i tij psiqik rrjedh brënda vetëm një dite, por ama të një dite e pafundme dhe përtejkohore, mbi të gjitha irlandeze. Pavarësisht se britma e tij “Ja Irlanda!” që është e qartë për lexuesin e mirë, mund të lexohet edhe si “Ja njeriu!”, por Irlanda vjen e para. Në një nivel tjetër gjykimi, mendoj se çdo vepër e madhe është domosdoshmërisht dhe pashmangshmërisht patriotizëm estetik. Lui David është piktor i oborrit të Napoleon Bonapartit të cilin një pjesë e francezëve mund ta quajnë diktator, luftënxitës, pushtues, etj, por ama vepra e piktorit që realizon në telajo kurorëzimin e tij mund të konsiderohet patriotike prej francezëve jo thjesht për faktin se pasqyron momente historike por sidomos pse është realizuar mjeshtërisht. Për rusët, Tolstoj është një patriot i madh, çka se ai vetë nuk kishte nevojë të bërtiste nëpër sheshe: “Rroftë Rusia”, etj. Është vepra e tij që e oshëtin me tërë forcën vitalitetin kulturor dhe shpirtëror të popullit rus. Mjafton “Lufta dhe Paqja” për të na bindur për këtë. Edhe poezia imazhiniste e Esenin këtë na thotë, sa herë që përshkruan mështeknat dhe peisazhet ruse.

Shembujt që mund të merren nga arti botëror janë të pafundëm. Në vijim mendoj se, nëse ne ndodhemi përpara një vepre arti si, pikturë, skulpturë, libër, arkitekturë, partiturë, etj. dhe ndjehemi të goditur nga fuqia e tyre artistike, do të donim saora të merrnim vesh se nga ka qenë filan artist. Çasti kur ne përmendim kombësinë e tij sendërton patriotizmin estetik të autorit. Pra, mjafton që artisti të realizojë një vepër të madhe, çfarëdo qoftë ajo, dhe çilembyll sytë ai shndërrohet në një patriot estetik.

Edhe në vendin tonë nuk kanë munguar artistët që kanë dëshmuar patriotizëm estetik. Nuk flas për poetë, piktorë apo muzikantë që me vdekjen kanë mbetur thjesht patriotë, po për artistë të vërtetë që patriotizmin e tyre e kanë shprehur me mjete artistike. Pjetër Bogdani ëshë një patriot i vërtetë estetik, sepse vepra e tij rron. Sibilat janë dëshmi e pashlyeshme. Them se në kohën që i shkruante ato, ai burrë gjendej në të njejtin nivel vetëdijeje estetike me poetë të kombeve tjera. Edhe Çeta e Profetëve është gjithashtu shprehje e patriotizmit estetik, sepse është një vepër jetëgjatë që do të na shoqërojë nëpër kohëra, sepse është një pasaporta jonë historike. Po ashtu edhe shkrimtarët e tjerë të letërsisë së vjetër janë patriotë estetikë, pavarësisht faktit nëse kanë shkruar apo jo drejtpërdrejt për atdheun. Në këtë rast ajo që atdheu trashëgon është vepra. I madhi Jeronim De Rada është një patriot thellësisht estetik. Sepse ai jo vetëm që shkruan për botën shqiptare, por edhe shkruan mrekullisht bukur nga ana artistike. Nuk besoj se kemi një artist të tillë që i ndërthur kaq hijshëm të dy kriteret. Nëse ka një tjetër artist që i afrohet për nga shkrirja harmonike e këtyre dy elementeve, ai është padyshim At Gjergj Fishta me “Lahuta e Malcis”. Me këtë rast vlen të përmendim edhe Ernest Koliqin me tregimet e tij ende sot të mrekullueshme, Migjenin me poezitë dhe prozat e shkurtëra, Lasgush Poradecin, Martin Camajn me poezinë e edhe prozën, Ali Asllani me kangët e tij të dashurisë për vashën shqiptare, Frederik Rreshpjen, Azem Shkrelin, etj. Nën pikëpamje të tjera vlerësimi, mund të themi se të gjithë autorët shqiptarë që na lanë një vepër të cilën mund ta lexojmë ende sot, janë patriotë të vërtetë estetikë. Edhe në rastet kur nuk i kanë mëshuar patriotizmit si qëllim më vete, ata janë kanë dalë të na përcjellin vepra që e madhërojnë gjeninë e racës shqiptare.

Por, ajo që më ka bërë vërtetë përshtypje kohët e fundit janë dy vargje të Lasgush Poradecit dhe tre të Frederik Rreshpjes. Të para nën dritën e argumentit që po trajtojmë, më janë dukur si të shkruara nga e njejta dorë. Kjo më ka bërë të besoj se të mëdhenjtë tanë janë të ngjashëm, sepse e shohin botën shqiptare nga i njejta lartësi dhe me të njejtën vatër ndjeshmërie.

Lasgushi thotë: “Duke nisur udhëtimin mespërmes në Shqipëri/ Drini plak e i përrallshëm po buron prej Shën Naumi”. Madhështore! Shqipërinë e Lasgushit nuk e ndan më dysh as Vjosa, as Shkumbini e as Erzeni, por Drini, Drini plak e i përrallshëm. Kjo është forma më e shkëlqyer dhe më elegante e patriotizmit estetik. Mesazhi duket i tërthortë e njëkohësisht shumë i qartë.

Frederik Rreshpja thotë: “Nga dyert e legjendave del Basio/ Samurai i tankave/ Dhe mban vesh Eposin e Kreshnikëve”. E mahnitshme. Një formë jashtëzakonisht fine. e ambël dhe e butë për të realizuar patriotizmin estetik. Basio është i madh, sepse është mjeshtri i tankave, por, megjithatë, ai mahnitet nga Eposi Shqiptar i Kreshnikëve.

Po!, ndoshta këto pesë vargje që paraqitëm janë shkruar vërtetë nga e njejta dorë, nga dora e artistit të vërtetë shqiptar i cili na thotë me krenari: Ja, kjo është Shqipëria!

Mercenarizmi, mendësia e rreshtit dhe liria

Kush heq dorë nga liria për të mbërritur sigurinë, ai nuk e meriton as lirinë dhe as sigurinë (B. Franklin)

Mercenarizmi ka reshtur së qëni një fenomen dhe është shndërruar në një mënyrë të rëndomtë të jetuari, që as nuk bie më në sy. Mendësia e rreshtit është ajo që jep siguri, teksa në kohët e sotme bëhet përherë e më vështirë të takosh njerëz të lirë. Ka njerëz që thonë se janë të lirë nëpër tryezat e bareve, njerëz që shkruajnë për lirinë me tone patetike, njerëz anarshistë, arrivistë, komplotistë, falangistë etj, që mënyrën e tyre të të jetuarit përpiqen ta shesin si liri, por njerëz të lirë vështirë se gjen. Nëse të qëllon të shohësh se dikush ligjëron rrjedhshëm nëpër gazeta dhe tv, nuk duhet të jesh edhe aq i sigurtë se po thotë ekzakt mendimet e tij. Në shumicën e rasteve i marrin të gatshme nga dikush tjetër, ndërfusin idetë e pikëpamjet e të tjerëve në ligjërimin e tyre, ose thjesht recitojnë pikëpërpikë detyrat e shtëpisë që ia ka dhënë tjetërkush, në mënyrë direkte a indirekte. Ky tjetërkush mund të jetë një filozof i vdekur a një kryetar partie i gjallë, shefi i njëzyre apo bosi i një firme, një interes vetiak për t’u mbrojtur apo një borxh për t’u larë, servilizëm i lindur ose ca para për t’u marrë, një porosi për t’u çuar në fund apo një sulm i porositur. Sa për atë që flet, ai në shumicën dërrmuese të rasteve është thjesht një qendër zëri, një megafon, një amplifikator, pra një send. Një shprehje sufijsh thotë: “Mos i jep rëndësi atij që flet, por atij që e bën atë të flasë”. Kuptohet, kjo është një shprehje me karakter të thellë teozofik e mistik, por e reduktuar në përmasën dhe në nivelin e psikës së sotme shqiptare, e vizaton më së miri mungesën tonë të lirisë. Një nga pamjet që më fanitet vazhdimisht para syve, (edhe pse e zbukuruar me mjaft detaje nga imagjinata) është Sokrati në burg, në pritje të ekzekutimit me vdekje. Dhe qetësia e tij e brendshme, dhe nxënësit e tij, Kritoni, Fedoni e të tjerë, që i luten të arratiset, dhe diskursi i mrekullueshëm përmes të cilit ai mbron vendimin e dënimit të tij me vdekje. Kjo është pamje. Ai burrë i madh e dinte mirë se është mënyra e të jetuarit dhe e vdekjes janë ato që pohojnë më së miri fjalën. Pra, e di se gjendet në çastin kur qëndrimi i tij para vdekjes ka rastin ta madhërojë qëndrimin e tij filozofik. Dhe vdes duke mbetur në histori si një ndër martirët më të mëdhenj të fjalës. Ja një njeri i lirë. Shumica e martirëve të tjerë të fjalës ecën në hullinë e tij. Sa herë, nëpër biseda me miq, arrijmë në konkluzionin e përbashkët se njerëzit janë gati të luftojnë rëndom për të mbrojtur atribute dhe vlera të dukshme si, mall, gjë, pasuri e vlera materiale. Fjala vjen, nëse dikush kërkon t’i marrë këpucët apo xhaketën një tjetri, ai është kurdoherë gati t’i hidhen në grykë grabitësit, por nëse i merr lirinë, nuk bën zë sepse nuk e di se çfarë je duke i marrë. Në rastin e parë bëhen agresivë sepse mbrojnë diçka së cilës ia dinë vlerën, diçka që e shohin dhe e prekin. Kurse në rastin e dytë nuk reagojnë sepse je duke i marrë diçka abstrakte, diçka të cilën nuk e di a e zotëron ndopak, le pastaj të pretendosh t’ia dijë vlerën. Nëse humbasim diçka dhe nuk e dimë se ç’është, ky është vërtetë fundi. Them se këtu do kërkuar edhe shkaku i kollajllëkut me të cilën instalohen diktaturat në Shqipëri.

“Ab Iove principium” thonë latinët, duke na këshilluar se ka një hierarki që do respektuar përsa u përket vlerave tona njerëzore. Me pak fjalë duhet filluar që prej më të rëndësishmeve. Nëse “Iove” (Jupiteri) e zëvendësojmë me “Liria”, them se kemi kuptuar gjënë më thelbësore, pikërisht atë që na bën njerëz. Sepse nuk besoj se është edhe aq forma ajo që na bën njeri, sa ç’është përmbajtja dhe vetëdija mbi vlerat njerëzore.

Është e vërtetë që një nga periudhat më të rënda të mohimit të fjalës së lirë ka qenë ajo e diktaturës komuniste. Këtë e dimë të gjithë tashmë. Por, duhet pranuar se asokohe, të gjithë në që rrinim gojëkyçur dhe ndjenim të na kalbej përbrenda liria e pashprehur, kishim të paktën një justifikim të forte, mbas të cilit fshiheshim dhe ndjeheshim të ngushëlluar për pamundësitë tona. Justifikimi quhej “diktaturë”. Të gjithë ia kishim mbushur mëndjen vetes se, po të mos qe diktatura, do thonim e do shpreheshim e do bënim e do arrinim e do realizoheshim, e do… e do… e do… Pra, e kishim gjetur fajtorin. Është ngushëlluese apo jo? A s’vihen të gjithë në kërkim të një fajtori nëse punët nuk u shkojnë mirë e se nuk u ecin planet që kishin për vetërealizimin? Me ta gjetur fajtorin ndjehemi shumë më mirë. Por, pyetja është: Po tashti që fajtori nuk është më, çfarë na pengon? Dakord, po e pranojmë që fajtori është gjithsesi, por prapë duhet të heqim dorë së kërkuari thjesht sepse fajtori-diktaturë, që për ne kishte pamjen e një individi, tashmë është shndërruar në shumë fajtorë të tjerë. Tashmë fajtori që shkakton mungesën tonë të lirisë mund të jetë çdokush që ka në dorë sigurinë e jetës sonë materiale, pra mund të jetë një aksh i çfarëdoshëm që shfaqet çuditërisht i plotfuqishëm brenda sistemit. Konceptin tonë për fajtorin mund ta ilustrojmë me matrioshkën ruse. Mbas secilës figurë fshihet një tjetër figurë, e kështu me radhë. Në këtë rast, a s’është më e udhës të heqim dorë nga kërkimi i fajtorit dhe t’ia paguajmë lirisë taksën që kërkon. Këtë e bëjnë njerëzit e vërtetë, njerëzit që kanë vetëdije. Por ata që janë gati t’ia paguajnë haraçin lirisë së tyre janë fare pak. Shumica kërkon sigurinë, njëfarë sigurie të flashkët të cilën më pëlqen ta ilustroj me parabolën e mullarit të sanës, apo të barit të thatë. Nëse shkon tek ca lopë që ushqehen ngeshëm tek mullari dhe u thua se diku më tutje është një livadh me bar të njomë, për një hop ato maten t’ia mësyjnë për atje, por…në çastin e fundit tërhiqen. Sepse arsyetojnë kësisoj: “Dakord, mund të shojmë tek livadhi…por, po sikur lajmi të jetë i rremë? Bari i njomë është i mirë, por askush nuk na garanton aq sa duhet në lidhje me ekzistencën e tij. Kurse mullari të paktën na jep siguri.” Kështu janë disa njerëz, si lopët e parabolës: kërkojnë sigurinë duke arsyetuar si lopët e parabolës. Në lidhje me këtë formë arsyetimi, i madhi B. Franklin thotë: “Kush heq dorë nga liria për të mbërritur sigurinë, ai nuk e meriton as lirinë dhe as sigurinë”. Ndërsa po t’u përmbahemi asaj që thotë Kierkegaard në lidhje me stadet ekzistenciale në të cilat mund të gjendet njeriu, atëherë le ta themi pa frikë se, përgjithësisht, njeriu shqiptar është në stadin estetik. Duke qenë i përqëndruar në kënaqësinë e çastit dhe dëshirën për të jetuar të sotmen, them se do t’i duhet punë sizifike për t’u ngjitur në dy stadet e tjera, etike dhe religjioze.

Do të doja të isha gabim, e më vjen vërtetë keq, por nganjëherë më krijohet ideja se vuajmë nga një lloj prirjeje e trashëguar rekrutuese dhe mercenariste. Mesa kuptoj në këtë vend është krejt e mundur të gjesh ushtarë për të përmbushur gjithfarë planesh apo idesh, pse jo edhe të dëmshme për bashkësinë. Panoramën më të mirë të mungesës së lirisë së individit- simbas mendimit tim bota s’është tjetër veçse një shumësi individësh që kanë humbur kujtesën e lirisë-, na e japin televizionet dhe shtypi i shkruar përgjithësisht. Është shumë e vështirë të pikasësh një zë të lirë njerëzor që është shkëputur nga orkestra dhe ka dalë si tingull më vete. Nëse për një çast të krijohet ndonjë përshtypje e tillë, nuk vonon shumë për t’u shfaqur zhgënjimi i radhës. Psikologjia e rreshtit është e kudopranishme. Të gjithë shërbejnë. Nëse ka hierarki, kjo lidhet vetëm me rangun e shërbimit por me asgjë tjetër. Nëse ekziston liri, ajo nuk është liri që rrjedh nga vetëdija dhe virtyti, por thjesht liria e shërbimit. Personalisht mendoj se liria fillon e mbaron me fjalën. Duket si diçka e lehtë, por në fakt është shumë thelbësore. Nëse ka nga ata që mbërrijnë deri tek liria e fjalës, dijeni se ia kanë paguar e janë gati t’ia paguajnë të gjitha taksat kësaj lirie. Në këtë rast fjala nuk është fjalë, por mënyrë jetese.

Them se liria është atributi më i fisëm që mund të ketë një individ, por atë nuk mund ta kenë të gjithë, sepse përbën një barrë vërtetë të rëndë. Të dobëtit zgërlaqen nën peshën e saj dhe vetëm njerëzit e vërtetë lartësohen. Liria buron drejtpërdrejt nga virtyti dhe është pamja më e qartë dhe më domethënëse e dinjitetit të individit, por mjerisht kohët kanë vërtetuar se mund të rrohet fare mirë pa të.

Kultura e fjalës së lirë dhe klubselanikasit e sotëm

Mendoj se, përgjithësisht, në vendin tonë nuk kumbon fjala e lirë. Këtu nuk është çështja se dua të fajësoj ndonjë qeveri apo një tjetër, por thjesht që qortoj filozofinë dhe mendësinë shqiptare të indiferencës, të druajtjes e të prirjes për të ruajtur një status-quo të rehatshme. Dua të them se fjala e lirë nuk ekziston në asnjë fushë të jetës shqiptare. Ose, mund të flasësh, mund të shprehesh, por deri në kufirin e lejuar, kufi për të cilin, duhet thënë se pikësëpari i ka lëshuar rrënjët në psikologjinë tonë të indiferencës e të nënshtrimit. Më pas, ky kufi është trashur aq shumë, sa ka marrë formë të dukshme, të lexueshme dhe kësisoj është shfrytëzuar lehtësisht e në mënyrën më të keqe nga individët-kujdestarë, rojtarë dhe mëkues të demokracisë sonë shqiptare. Nuk dua të flas për çështje që dalin nga korniza e kulturës, por tashmë është e ditur që, fjala e lirë në çështjet e kulturës, është e lidhur ngushtësisht me kulturën e fjalës së lirë, e cila mbas pesëdhjetë vitesh diktaturë, është shndërruar në diçka të largët e të pambërritshme. Mendoj se ne shqiptarët, përfundimisht, duhet të heqim dorë nga sharjet e pushtetarëve dhe drejtuesve tanë nëpër rrugë e kafene, dhe duhet të bëhemi të vetëdijshëm njëherë e mirë për domosdoshmërinë e fjalës; përndryshe, le të heshtim e t’i pranojmë verbërisht, gjithë ata që na drejtojnë, duke u bindur se nuk i meritojmë hiç më të mirë.

Kjo duhet të ndodhë edhe me ata që i prijnë kulturës sonë në përgjithësi, mbasi edhe në fushën e kulturës mungesë e lirisë së fjalës është krejtësisht e pranishme. Pra, as në fushën e kulturës, fjala e lirë nuk ekziston. Ose thënë ndryshe, ekziston, por nëpër rrugë, nëpër bare e kafene, nëpër familje, mes miqsh e gjithandej, por jo aty ku duhet: në median e shkruar dhe atë elektronike.

Në mjaft nga problemet që u përkasin kulturës, e keqja është lehtësisht e dallueshme prej të gjithëve, sepse përfaqësohet prej një grupi të caktuar individësh që kanë emra. Dakord, e keqja më kryesore buron nga keqinterpretimi i sistemit të demokracisë, nga sistemi i gabuar i politikave kulturore, por për ta përmirësuar këtë sistem me një tjetër, do na duhet goxha kohë, sepse pikësëpari do na duhej të përmirësonim qeveritë, e, për të përmirësuar qeveritë, do na duhej të përmirësonim psikologjinë dhe vetëdijen e shqiptarëve…E kështu zinxhiri i ndryshimeve dhe i përmirësimeve të nevojshme do na hante nja katërqint vjet të mira. Por, një gjë mund ta bëjmë ama: të godasim të keqen e atyre që ushqejnë sistemin, e t’i godasim nominalisht, e jo me metoda e stilizimi të stërholluara e përgjithësuese. Drejtpërdrejtë, e pa asnjë mëshirë. Pak më sipër thashë se nuk duhet t’i shajmë. Tash po them, t’i godasim! Por jo t’i godasim me metoda virtuale, me psherëtima e me ankime e qarravitje, o t’i godasim me muhabete klubesh, e me debate e polemika e diskutime të gjora nëpër kafene e shëtitje, por përmes shtypit.

Njoh një luzmë njerëzish të kulturës, që llomotitin nëpër klube, me tone të ngritura e me arrogancë e me retorikë, duke dhënë leksione mbi ç’duhet bërë e ç’duhet vepruar. Flasin për lirinë e fjalës, mëtojnë se janë të lirë, bien në dalldi dhe delir të fjalës klubore, japin mendime të zjarrta mbi atë që do kishin bërë për kulturën, po t’u jepej mundësia të ngjiteshin në aksh post apo detyrë, flasin për dolloj sekretesh kulturore që i dinë vetëm ata, rrëfejnë për ca “pisllëqe” korruptive në kulturë që i dinë e i kanë parë, po për t’i shkruar nuk i shkruajnë kurrë. Zëri i tyre mbetet në nivelin e zukamës së mizave të inatosura. Ka nga ata që thonë edhe gjëra përsëmbari, maturisht e me qetësi, gjëra që do të ishte vërtetë interesante të shfaqeshin nëpër faqet e gazetave tona, por edhe këta janë ca frikamanë të gjorë që mjaftohen me muhabete klubi. E, këta për të cilët po flas janë artistë, e jo dosido, madje nga ai stof artistësh që kanë emër, por dhe mendim të shkëlqyer për veten. Kanë, kanë…kanë nga të gjitha, por vetëm guxim jo. Atë guximin dhe vetëdijen e ndershme qytetare për t’i dhënë zë pikëpamjeve, dyshimeve, pakënaqësive, kritikave dhe në fund, lirisë së tyre njerëzore.

Këta lloj individësh kapadainj e mëndjemëdhenj, e njëherësh frikamanë, mëtojnë se janë në gjendje të thonë plot gjëra të rëndësishme, por që ky popull nuk i meriton! Flasin për historinë, letërsinë, gjuhësinë, etnografinë, atdhetarinë, hedhin gjithfarë tezash të çuditshme, po për t’i shkruar nuk i shkruajnë! E thamë tashmë: populli nuk i meriton! Klubi i Selanikut! Ja, pra arsyeja që tekstet e shkruara në në fillim të shekullit XX, e që kanë lidhje me mendësinë e shqiptarëve janë e do mbeten përherë aktuale; ja pse mbetet ende aktual pamfleti i Andon Zakos: jo sepse koha nuk lëviz, por sepse nuk lëviz mendësia e shqiptarëve! Ja pse mbeten aktuale fjalët: “Mos pritni t'u them se ç'tha. Për zonë s'kupëtova dot mirë, se fjalët rrokulliseshin si dhëntë njëra pas tjetërs, ca të bardha, ca të zeza, ca syska, ca bejka, ca ruda, ca kaleshe, ca shyta, ca me brirë, po të të gjitha plaka të shkuara e të vjetëra”.

E bukura është se tipa të tillë, kur shohin një tjetër që punon drejt dhe me guxim, duke i dhënë fjalës zë përmes shtypit, përpiqen ta fusin në rresht, duke i thënë se “Ç’të duhet ty! Këtë vend e ka marrë lumi, shih më mirë punën tënde!..”, etj. E, le ta themi: numri i klubselanikasve rritet me ngutshëm dita-ditës, e me po atë ngut largohet edhe fjala e lirë…

Kadare e do atdheun, por pa letërsinë

Letërsia në diktaturë dhe në liri, roli i shkrimtarit në orientimin e vetëdijes qytetare

Ja shkaku që më nxiti për këtë shkrim. Më qëlloi të lexoja një intervistë me titullin: “Si mbijetova nga vdekja e artit, autocensura”, që Kadare paska dhënë për suplementin New Yorker të gazetës The New York Times, intervistë e cila është rimarrë edhe nga një e përditshme shqiptare. Përgjithësisht, Kadare mundohet të japë përgjigje të kujdesshme, por gjithë pa hequr dora nga mania e ravijëzimit të një autoportreti me blana të mugëta disidence. Nevoja e domosdoshme për t’u shfaqur si disident apo si shkrimtar i censuruar nga regjimi, mbetet e kudopranishme në të gjitha intervistat, pikëpamjet apo opinionet e tij. E, nuk do shumë mend për t’u kuptuar kjo prirje e tij e vonuar heroike dhe qëndrestare ndaj diktaturës. Qëllimi nuk ka të bëjë asfare me ndonjë mea kulpa apo ndonjë pendesë në lidhje me kompromiset e tij të vogla e po të mëdha në kohën e diktaturës, por është thjesht praktik. Ëndrra e çmimit të madh i është shndrruar në një ankth të vërtetë. E gjej me vend të përmend këtu, dy nobelistët e fundit, Jelinek dhe Pinter: asnjëri prej tyre nuk mori pjesë fare në ceremoninë e dhënies së çmimit, duke na dëshmuar kësisoj se ata mund të bënin fare mirë edhe pa atë çmim, e se shkrimtarit që është i tillë me të tëra atributet, një çmim nuk i shton e as i heq asgjë nga vlerat e tij të qenësishme. Ata që janë vërtetë të mëdhenj, dinë të jenë të tillë në çdo kohë. Por Kadare ka nevojë të jetë disident! Me këtë rast, e gjej me vend edhe shprehjen e stërpërsëritur deri në besdisje se “Askush nuk është mjaft i pasur sa për ta blerë të kaluarën e tij”. Personalisht, mendoj se me letërsinë e tij, Kadare i ka bërë një shërbim madhor konsolidimit të diktaturës. Pa u larguar nga tema, më duhet të pohoj se nuk e kuptoj fare zotin John Hodgson, përkthyes i Kadaresë në anglisht, kur thotë se Kadare paskërka formësuar ndërgjegjen kulturore të shqiptarëve, sepse në këtë rast do më duhet ta pyes zotërinë se “kush është më i lashtë, Kadare, apo populli shqiptar?”. Dmth, ne paskëshim qenë tribu, por pastaj erdhi Kadare dhe fatmirësisht u bëmë saora popull. Kjo është vërtetë fantastike!

Mandej më çudisin gazetarët shqiptarë: pyesin përkthyesit në lidhje me shkrimtarin që kanë përkthyer. Është njëlloj si të pyesësh elefantin për llojin e trungjeve që mban mbi kurriz. Një individ më thoshte para ca vitesh se, gjatë kohës kur kishte qenë i persekutuar nga rregjimi komunist, pati lexuar “Dimrin e madh” dhe, paskëtaj, i gjori gati sa s’kishte filluar të mendonte se (për besë!) komunistët nuk ishin edhe aq të këqinj sa dukeshin, dhe se me gjasë fajtori mund të ishte ai vetë. Thënë ndryshe, përpak s’kishte kishte filluar ta lexonte si të drejtë dënimin që i kishte dhënë diktatura. Tashti, të dashur miq, mendoni pak se ç’ndodhte me njerëzit e lirë, pra me ata që nuk ishin të internuar apo të burgosur. Entusiazëm i gjallë revolucionar! Sepse dihet, roli i shkrimtarit është i madh. Edhe përgjegjesia e tij është po aq e madhe. Një shkrimtar i vërtetë quhet fajtor jo vetëm për mbështetjen që i jep një diktature, por edhe për heshtjen ndaj të këqijave që ajo bën. Gjatë një takimi mes Kadaresë dhe Lasgushit, pohohet që ky i fundit të ketë thënë: “Prennushi ishte 82 vjeç kur e dënuam!”. Kadare i përgjigjet: “Në mos gabohem, thatë ‘e dënuam’!” Lasgushi ia kthen: “Po! Poeti është përgjegjes për gjithçka”.

Por, ai ishte Lasgush Poradeci, poeti dhe burri i madh i Shqipërisë.

Gjëja më e shëmtuar është se në intervistën në fjalë, pyetjes se “Çfarë po ndodh në letërsinë e sotme shqipe?”, Kadare i përgjigjet në mënyrë cinike, a thua se është fjala për Burkina Fason:

“Letërsia shqipe po zhvillohet normalisht, njëlloj si letërsia e çdo vendi të lirë. Megjithatë, iluzioni se pas rënies së komunizmit, do të ndodhte mrekullia (iluzion që i pikëllon të gjitha vendet postkomuniste) mbetet thjesht një iluzion.

Letërsia ka rregullat e saj të brendshme të zhvillimit. Tamam siç mund të jetë e lirë në robëri, mund të jetë gjithashtu e robëruar në liri. Shkrimtarët e botës së lirë janë fort të vetëdijshëm për këtë”.

Në këtë pike, Kadare ka rastin të përmendë emrin e ndonjë shkrimtari që përfaqëson letërsinë e re. Nuk e bën! Nga një anë, edhe më mirë, sepse në rastin kur e ka bërë këtë, ka përmendur ca emra kot më kot, që janë thjesht ca shqytarë apo epigonë të tij. Strategjia e tij është krejt e qartë: të krijojë idenë se në këtë vend nuk po ndodh letërsi, e se ai është e vetmja ngjarje. Dhe, mjerisht, strategjia e tij funksionon.

Para ca muajsh, dikush që kishte marrë pjesë në një takim shkrimtarësh të huaj, më tregoi fjalët e një shkrimtari ballkanas: “Sikur ne të kishim në vendin tonë një shkrimtar me njohje aq të gjerë sa ç’është Kadare, letërsia jonë do të ishte padyshim më e promovuara në Ballkan!”. Nënteksti është i qartë: ata e duan vendin e tyre.

Edhe Kadare, sigurisht e do atdheun vet, por, me sa shihet vesh, pa letërsinë.

Fluturizmi në kulturën shqiptare

Një historik i shkurtër i njerëzve-fluturues

Egziston një hamendje se qysh në epokat e para të shfaqjes së tij në tokë, njeriu nisi të tundte krahët horizontalisht në imitim të zogjve. Kjo ndodhte në gjumë, por edhe në realitet. Simbas mitologjisë, të parët që provuen me fluturue dhe ia dolën mbanë, ishin Dedali dhe biri i tij, Ikari, të cilët stisën ca krahë prej druni dhe puplash të kapura me dyll. Por kjo asht histori që e dijnë të gjithë. Simbas një rrëfimi që vijon me qenë i mbështjellë me aureolën e mitit, thuhet se Simon Magu, tue përdorë flatra të sajueme dosido, bani një fluturim para syve të Neronit. Ky ishte fluturimi i tij i parë, por edhe i fundit, sepse përfundoi i bamë copë-copë nga përplasja. Në vitin 852 P.K, në Kordovë të Spanjës, njeriu me emnin Armen Firman ndërtoi një mjet të çuditshëm tue përdorë mantelin e tij. Ky njeri guxoi të hidhej nga një kullë e naltë, tue shpëtue për mrekulli, me vetëm disa lëndime të lehta. Pak vite ma vonë, gjithnji në Kordovë, nji studiues i kimisë, fizikës dhe astronomisë, me emrin Ibn Firnas, ndërtoi një makinë të vogël fluturuese. Në praninë e gjithë banorëve të Kordovës, ai u hodh prej një mali të naltë. Ibn Firnas arriti me fluturue shumë bukur, tue i mahnitë të gjithë, por teksa përpiqej të zbriste në mënyrë normale u përplas me forcë tue dëmtue randë shtyllën kurrizore. Nuk u ngrit kurrë ma në kambë, derisa vdiq në vitin 888, por para se me vdekë arriti ta zbulonte defektin e makinës së tij. Ibn Firnas kishte imitue parimin e fluturimit të zogjve, por kishte harrue…bishtin.

Mandej vjen Leonardo Da Vinçi (1452 – 1519). Shumë njerëz nuk e dinë, por Leonardo, ma shumë se gjithçka tjetër, ka andërrue me fluturue. Ai i ka kushtue nji kohë të konsiderueshme, skicave dhe maketeve të fluturimit, (të cilat mbeten interesante edhe sot), paçka se provat në praktikë ai ua linte të tjerëve. Ndoshta ngaqë nuk donte me rrezikue jetën e vet, e cila do t’i duhej për të realizue fluturimin e madh artistik nëpër epokat e njerëzimit. Në një mënyrë apo një tjetër, ky burrë ia doli mbanë me fluturue.

Por një nga njerëzit-fluturues më të çuditshëm dhe njikohësisht ma simpatikë, asht padyshim Teobaldo Scapestri, “Kokëforti” 1514 – 1522. Ky njeri ishte nga Toskana, saktësisht nga Aquilaia. Të gjitha përpjekjet për të fluturue, Skalpestri i ka realizue tue vu drejtpërdrejt kokën e tij në rrezik. Njeri i paepun. Asht rrëzue sa e sa herë, dhe për shkak të rezistencës së jashtëzakonshme të kafkës së tij, asht mbiquejtë Kokëforti.

Teobaldo i ka pasë shërbyer Leonardos, e kësisoj i ishte dhanë mundësia me i ndjekë hap mbas hapi gjitha eksperimentimet e mjeshtrit. Ma vonë, kur u shkëput nga Leonardo, ai, gjithë tue ndjekë mësimet e marra nga mjeshtri, bashkoi dy hunj me katrama dhe përdori një lloj pëlhure si velë. Në agimin e vitit 1514 u ngjit në kullën e qytezës së tij dhe tue uluritë me za të naltë: “unë po fluturoj”, u hodh poshtë. Ra si thes përmbi tezgat e tregëtarëve, të cilët e hodhën në gjyq për dëmtimin e mallit. Kjo ndodhí nuk e shkurajoi Kokëfortin, i cili e përsëriti sa e sa herë të tjera fluturimin e tij, gjithnjë në agim, e gjithnjë të paraprimë prej thirrjes triumfuese: “unë po fluturoj”. I rastisi të rrëzohej mbi thasë farnash, mbi togje plehu, etj., gja që nxiti një revoltë të përgjithshme dhe i detyroi autoritetet e vendit t’ia pengonin eksperimentet e fluturimit.

Por Kokëforti ynë nuk ishte sigurisht nga ata burra që dorëzoheshin lehtë. Ai filloi me i realizue natën eksperimentet e tij. Në heshtjen e thellë të netëve dëgjohej britma e tij triumfuese “unë po fluturoj”, e fill mandej një përplasje e fortë. Kjo histori u përsërit e ripërsërit për vite të tëra, aq sa u bë pjesë e jetës së përditshme të banorëve. Ishte gjë e zakonshme që Teobaldo të shihej tue u endë rrugëve me kokën e fashueme, tue ba kësisoj objekt talljesh për fëmijët. Kështu vazhdoi deri në një natë të vitit 1522, kur mbas britmës së zakonshme triumfuese: “unë po fluturoj”, mbas së cilës nuk u ndi tjetër gjë përpos nji të qeshune tallëse, të pashpjegueshme.

Që nga ajo ditë, i paepuni Teobaldo nuk u pa ma. Emri i tij u qarkue me aureolën e mitit: disa thanë se ai kishte fluturue si një zog, disa të tjerë tregonin se e kishte marrë djalli me vete, kurse një plak i dehun thoshte se e kishte pa sërish më vonë tek ngjitej mbi kullë. Kishte vikatë: “unë po fluturoj”, mandej kishte zbritë ngëc-ngëc shkallët dhe ishte larguar ngeshëm i hipun mbi një mushkë.

Egziston mundësia që Hezarfen Ahmet Çelebiu (1609 1640) nga Stambolli, të ketë qenë absolutisht i pari njeri që ka fluturuar në mënyrë të rregullt. Skicave të Leonardos, të cilat përbënin bazën e studimeve të tij, u bëri disa korrigjime të vogla, tue u frymëzue në parimin e fluturimit të shqiponjës. Për të regjistrue makinën e vet fluturuese, Hezarfen Ahmet Çelebiu bani nandë prova fluturimi, tue ba herë mbas here edhe përmirësimet e nevojshme Më në fund, në vitin1638 ai u hodh prej kullës së Galatas, e cila ishte 183 kambë e naltë, arriti me fluturue, për t’u ulë mandej krejt në mënyrë të rregullt në anën tjetër të Bosforit.

Por nji nga ngjarjet ma të mëdha të andrrës së fluturimit, mund të thuhet se ishte ajo e vitit 1783. Dy vëllezër që quheshin Jaques Etienne e Joseph Michel Montgolfier, pronarë të një fabrike letre, nji ditë vunë re sesi vallëzonin në ajër disa copa letrash, të shtyme nga masa e ajrit të nxehtë. Pikërisht ky ishte çasti kur atyre u erdhi ideja për të realizue eksperimentin e parë. Të dy bashkë ndërtuen nji kub prej mëndafshi, ndërsa nën pjesën e poshtme, të cilën e kishin lanë të hapun, dogjën një sasi letrash. Kubi u ngjit lart derisa preku tavanin. Me të njejtin parim ata ndërtuan një paralelopiped gjigand 800 m3. Në qershor 1783, kjo makinë pa pasagjerë u ngjit në 2000 metra naltësi, për të zbritë mandej 17 minuta ma vonë, dy kilometra larg vendit të nisjes. Ky lajm ngjalli interes të jashtëzakonshëm në tanë Francën, gja që i nxiti vëllezërit Montgolfier ta përsërisnin eksperimentin. Më 19 shtator 1783, të dy ata, në praninë e Luigjit XVI dhe të oborrtarëve të tij, ngritën një ballon me diametër 41 kambë, nën të cilën varën një kosh të madh me kashtë, ku vendosën si pasagjerë nji dash, nji gjel dhe nji rosë. Eksperimenti ia arriti qëllimit. Balloni u ngjit, u end nëpër qiell dhe e riktheu shëndoshë e mirë në tokë ekuipazhin.

Ky lajm u përhap në tanë botën dhe në nandor të vitit 1783, heronjtë tanë ishin gati me e lëshue ballonin me një ekuipazh njerëzor. Fatlumët ishin Francois Pilatre, nji mjek i ri nga Metz dhe markezi Francoise Laurent d’Arlandes, të cilët më 21 nandor, u ngjitën nalt me nji montgolfier (tashti nuk kishte arsye të quhej ma ballon) të ngjyrosur krejt në të kaltërt u nisën nga Bois de Boulogne, pranë Parisit, për t’u rikthye shëndoshë e mirë në tokë 26 minuta ma vonë, 8 km larg vendit të nisjes. Ky ishte fluturimi i parë njerëzor me ballon.

Mandej vijmë në Gjermani, tek Otto Lilienthal (1848 – 1896), i cili arriti ta përsoste makinën e fluturimit, tue sjellë idenë e përdorimit të krahëve, edhe pse në të vërtetë teorema e Bernoull, që është antenati i aerodinamikës, daton më 1738. Otto asht i pari që në një nga fluturimet e tij arrin me fluturue 350 metra në linjë horizontale, i mbartur vetëm nga pesha e ajrit. Falë kokëfortësisë së tij në të gjitha pikpamjet, ai arriti me realizue rreth 2000 fluturime, shpeshherë tue kalue nëpër rreziqe e mrekullina të mbijetesës. Në këtë mënyrë, dora-dorës, ai arriti me i përsosë krahët e makinës së tij fluturuese, tue i ba nji shërbim shumë të madh të ardhmes së aeronautikës. Më 1889 botoi nji libër mbi eksperiencat e tij, në të cilin na përcjell studime të bazueme mbi llogari të sakta, ku për herë të parë shfaqet randësia e profilit të krahëve. Më 19 gusht 1896, gjatë disa provave Otto rrëzohet në tokë, tue marrë plagë të randa. Ditën tjetër vdes.

Më 1903, vëllezërit Wilbur e Orville Wright, amerikanë, e shfrytëzuan ma së miri përvojën e lanë nga Otto Lilienthal. Mbasi i përsosën aparaturat e Otto-s, ata arritën me krye të parin fluturim në histori me një makinë të ushqyeme prej motorrit. Makina e tyne u ngrit në fluturim brënda 12 sekondave, në bregun e Kitty Hawk.

Këtu po e ndërpresim historikun e njeriut-fluturues, sepse tashma asht koha kur shpiken aeroplanët e parë. Fillon pra, epoka moderne e fluturimit, të cilën pak a shumë e njeh sejcili prej nesh.

Fluturizmi ose Preshfluturimi në kulturën shqiptare

Prorë kam ndi nji admirim të thellë për andrrën e fluturimit që e ka përshkue tejembanë egzistencën e njeriut në tokë. E përfytyrueme, e mendueme, e dëshirueme apo e delirueme, andrra e fluturimit ka egzistue gjithmonë. S‘ka qenë kurrë nji trill i pakuptimtë, nji mendjeshkrepje e beftë, diçka e atypëratyshme, por nji farë e madhërishme e mbjellë prej Hyut në zemrën e njerëzimit. Them njerëzimit dhe jo njerëzve, mbasi për të zgjuarit janë dy koncepte mjaft të ndryshme. Fjala „njerëzit“, nuk zgjon ndonji emocion të veçantë në lidhje me synimin kah kërkesat e epërme që çohen përmbi nevojat e përditshme të egzistencës apo mbijetesës fizike. „Njerëzim“ asht krejt diçka tjetër, sepse merr përsipër atributet, synimet, arritjet dhe kërkesat maksimale të species. E sikundër dihet, ata që (edhe pse në mes të errësinës, urrejtjes, injorancës luftnave, frustrimeve, etj) ia kanë dhanë të drejtën këtij njerëzimi për t‘u ndi ndopak krenar, kanë qenë sigurisht individët e veçantë, pra pakica. Të andërrosh me fluturue, përveçse nji nevojë instinktive për t‘u shfaqë ma nalt se të tjerët, qoftë dhe për nji çast, për t‘u ndi qënie e epërme dhe për t‘i pa të tjerët nga sipër, ka qenë mbi të gjitha nji shkrepëtimë e pastër idealiste; nji orvatje me u shkëputë nga e rëndomta, nga realiteti material, nga pikat e referimit, nji nevojë me u ndi përballë hapsinës. Mbi të gjitha, e besoj se këtu e ka bazën fryma e adhurimit me të cilën qarkohen individët-fluturues si me nji aureolë të ndritshme, ia vlen të përmendet përpjekja e ngulmët për t‘u shkëputë prej baltës. Po, po, ia vlen me të vërtetë të adhurohen ata njerëz që luftojnë me të gjitha forcat, tue sakrifikue gjithçka (pa përjashtue edhe jetën) vetëm për t‘u shkëputë nga balta, nga thirrja e saj kutërbuese…

S‘ka dyshim që gjithë pjesa tjetër e botës që nuk quhet Shqipni, asht përpjekë përgjatë tanë historisë së vet me fluturue, në të gjitha pikpamjet, e në të gjitha fushat e arritjeve njerëzore, por ne po përmendim vetëm kulturën, sepse ajo përban edhe objektin kryesor të këtij shkrimi. Nëse ia kanë dalë mbanë me krijue nji distancë të madhe prej nesh, kjo ka ndodhë për shkak të një sensi të fortë realist dhe të harmonisë së përkryeme mes qëllimit dhe energjive për ta përmbushë atë. Nuk i kanë dhanë vetes ma shumëë sesa kanë pasë takat, dhe u janë përmbajtë linjave zhvillimore të përvijueme prej pararendësve, tue u orientue gjithnji kah vlerat ma të mira. Godinën e tyne kulturore e kanë ndërtue me sakrifica, atdhetarizëm, idealizëm, pasion, etj, porse gjithnji e kanë vlerësue me nji gjykim të ftohtë dhe realist, gjith‘ tue ia dalë mbanë me fluturue në kuptimin e mirë të kësaj fjale. Me fluturue, ose me u përpjekë më fluturue, asht gja e randësishme, por çështja asht se me çfarë. Nëse e kemi ndjekur me vëmendje historikun e individëve-fluturues, do të kemi vu re se sejcili prej tyne u përpoq me fluturue me mjete, tue vu në rrezik edhe kokën, por jo me presh. Kjo që bajnë shqiptarët në përgjithësi, quhet preshfluturim, ose thanë në nji mënyrë ma të kulturueme, fluturizëm. Fluturizmi, rryma kulturore e botës shqiptare (në veçanti e Shqipnisë së kufinjve shtetnorë) ka nji larmi kaq të madhe manifestimesh, saqë unë mezi marr përsipër me i hedhë vetëm me i hedhë nji vështrim të përciptë.

Po të futesh në një bibliotekë shqiptare, e sidomos në bibliotekën kombtare, me takue ndokënd apo me pyetë për ndonji çështje, të ban përshtypje heshtja e thellë që sundon nëpër salla. Asht nji heshtje e plotë, e madhërishme e gati mistike, që të ngjall admirim e dashamirësi vërtetë njerëzore. Nëse përplasni njenën kambë në mënyrë të pavullnetshme, apo e çoni zanin përtej kufinit të durueshëm, do përballeni me dhjetra koka e vështrime që ju akuzojnë e që shprehin çudinë sesi vallë mund të egzistojnë ende njerëz që, përveçse ua çshenjtërojnë të tjerëve aktin e leximit, nuk kanë asnji haber se ç‘do të thotë kulturë. I keni vu re? Aty studiohet. Vërtetë është bukur kur sheh se ka njerëz kaq të përkushtuem, por çfarë lexojnë xhanëm? Historinë tonë të lavdishme? Cilën histori, sepse gjithë ç‘dimë për vetën, na e kanë thanë e po na e thonë të tjerët. Thuhet se jemi nji nga qytetnimet ma të lashta të Europës, por a mos vallë, këta njerëz të mirë do të na e provojnë këtë në mënyrë serioze. Studiojnë gjuhë? Dokumenti ma i vjetër i shqipes asht Meshari. Ja po shtyhemi deri nga mesi i shekullit XV, nëse mund të marrim në konsideratë ndonji shprehje liturgjike apo fjalorth të huaj, por kaq. Këta burra e gra heroina, a thue tash po munden me na shty edhe nja njiqint vjet ma ndej? Çfarë studiohet, filozofi? Pse a asht pa këndej pari ndonji filozof apo traktat. Traktat sidomos jo (kushedi, ai i Varshavës), por ndoshta traktor. Studiohet letërsia shqipe. Cila letërsi shqipe, se kjo që njohim deri më tash asht rrumpallë, rrokopujë dhe e pasistemueme nëpërmjet punimesh të mirëfillta shkencore. Flitet për shkrimtarë e poetë të mëdhenj, në nji kohë kur edhe ma moderni i tyne ka qenë ma së paku me 100 vjet vonesë. Dikush nga studiuesit i bie gozhdës e nji tjetër patkoit, porse të gjithë kanë qenë e kanë mbetë në nivelin shqyrtues të Byrosë Politike. Ndoshta studiohet muzika autentike shqiptare. Cila muzikë mor aman, sepse në ditë të sodit ajo nuk asht as muzikë, e as shqiptare. Autentike, po: amerikane, italiane, turke, greke, sllave. Meqë përmenda pak ma sipër Byronë, a thue studiohen shkencat politike? Më falni, zene se s’ e thashë, mbasiqë sot, në vitin 2004, ne nuk jemi ende në nivelin e pavarësisë së vitit 1912. Duem me u ba ma të mirë për me hy në Europë (qesharake), pra përkohësisht ma të mirë. Po mandej? Apo, varja! Ne nuk jemi vend komunist, socialist, demokratik, monarqik, nuk jemi tribu, nuk jemi indigjenë, aborigjenë, peshkaqenë, etj, por thjesht jemi. Jemi! Fantastike! Ky asht nji fillim i mirë. Apo studiohet bujqësi, blegtori, industri. Apo…lene fare më mirë!

Mandej i pyeta miqtë e mij, se tash sa vjet shqiptarët kryejnë marrëdhanie me bibliotekat, dhe ata, meqë e duen kombin e tyne trim dhe liridashës po aq sa unë, dhanë shifrën bujare 100. Tue pasë parasysh se ka popuj që studiojnë tash dhjetra shekuj, ky njiqindvjetësh nuk asht ndonji gja e madhe, por gjithsesi harku kohor i tre brezave dhe afati i mjaftueshëm për t’u shkëput nja dy a tri hapa prej llumit kulturor historik. Çdo punë, për t’u mveshë me kuptim, herë mbas here ka nevojë për rezultate pozitive. Cili asht pra, rezultati i dyndjes së shqiptarëve, apo ma mirë i studiuesve shqiptarë nëpër biblioteka. Pothuejse zero. Të gjithë flenë, brenda apo jashtë bibliotekave. Flenë, dhe në kohën e lirë llapin mbi randësinë e progresit. I vetmi rezultat asht se ne vijojmë me qenë populli ma injorant i Europës. Këtë nuk mundet me ma kundërshtue askush. Epoka e Preshfluturimit, Fluturizmi, si të doni, asht në zenitin e vet. Dalëngadalë e për bukuri të Zotit, koncepti apo kontracepti i shqiptarëve për kulturën asht kufizue vetëm tek muzika Këto ditët e fundit, në mjediset tona të entuziasto-komiko- patetike shtrohej dilema: Skenderbeu apo Anjeza? Për besë po rrija me frikë se po çohen ca tipa të kërleshun nga emocionet patriotiko-muzikore, apo ndonji ethedrejtues, e po ia hedhin Skanderbegut ndonji kavo çeliku në qafë apo në pallën e tij legjendare. Legjendare, pa thonjëza. Gjithë ato situata pompoze e solemne, mor burrat e dheut, a thue se me kaq ia hodhëm ditëve të vështira e batakut të injorancës mbi të cilin rrimë picingul. E mandej ca tubime të gjana nëpër do salla të mbushuna me njerëz të emocionuem nga ky sukses kombëtar, ku ata që e parapërgatitën këtë triumf mitologjik flasin me za të dridhshëm e të mbushun me nji humanizëm mistik, përloten e përqurren tue na premtue edhe suksese të tjera në të ardhmen. E mandej Naltmadhnia e tij Presidenti i Republikës Shqiptare që i pret si heronj kompozitorët e muzikantët e tekstaxhinjtë e figurat madhore të muzikës-pra kulturës- sepse e bamë marrëveshjen e fjalës-, fama artistike e të cilëve, për hir të së vërtetës duhet thanë se nuk e ka kapërcye asnjiherë as Kakavijen, as Hanin e Hotit, e as nji nga pikat tona kufitare. Nuk do ishte e drejtë të mendohej se unë personalisht jam kundër këtyne lloj suksesesh, qoftë dhe provinciale, por do të doja që së paku gjysma e parave që harxhohen për muzikën, të përdorej për fushat e tjera të artit dhe kulturës. Atëherë, në dashtë Zoti, e kemi ndonji shans me e ba ndonji hap para. E tash po më kujtohen edhe do idiotësina të tjera, tipike shqiptaro-postkomuniste: Mis Albania, Mis Shqipnia, e ku di unë. Gjithë ajo pare e marrë që harxhohet kotnasikoti, me të cilën do mund të baheshin plot punë tjera të mira vërtetë kulturore. Ja, ta zamë se ia arritëm qëllimit: bota e mori vesh se jemi popull i bukur, apo populli ma i bukur në botë. E mandej? Kur do vendosim ta bindim dynjanë se veç tjerash jemi dhe popull i mençem? Apo kjo nuk ka randësi. Kur do ta marrin vesh institucionet tona kinse të kulturës, opinioni ynë gjoja kulturor, se kultura asht nji koncept shumë-shumë i gjanë, jashtë të cilit rrezik nuk mbetet asgjë, asht ma së paku kujtesë historike shpirtnore e artistike, liri, integritet, mënyrë të menduemi, asht veçanësi, vetëdije, dinjitet. A mendoni se po luftojmë ndopak në mbrojtje të këtyne e vlerave e të shumë të tjerave, të cilat vetëm ata pak të mençem që ka ky vend i dinë? Nuk besoj. Mos jemi shndërrue në nji popull patetik thjesht për shkak të lirisë së frustrueme postkomuniste, apo ndoshta kurrë ndonjiherë nuk kemi pasë nji kulturë tonën, por kemi qenë prorë nji popull majmun? Këtë të fundit nuk duem e nuk duhet ta besojmë. Duhet thjesht të ndryshojmë. Patetizmi dhe mungesa e sensit realist nuk janë mënyrat e duhuna. Po, po. Hëpërhë,-e thashë edhe nji herë- Fluturizmi, apo Preshfluturimi asht në zenitin e vet

Fluturizmi, nji rrymë e re në letrat shqipe

Ceterum censeo Carthaginem esse delendam
(E megjithatë kartagjena duhet të rrënohet)

Fluturizmi, siç u muar vesh ma sipër, asht nji orientim kulturor i shtrimë në të gjitha fushat, e për rrjedhojë edhe në letërsi. Nji gja duhet sqarue: ma së pari egzistonte Preshfluturimi, i cili, si ndikim kulturor i ka rranjët në epokën e realizmit socialist, pa përjashtue ndonji linjë të hollë trashëgimie që vjen prej periudhash tjera historike. Por shpalosjen e plotë, me tanë hapsinën e vet patetike, ai e ban në ditët e sodit. Kështu ka ndodhë edhe me letërsinë.

Mundem me thanë se disa burra të mëdhenj të paraluftës së dytë botnore, patën fillue me ba nji punë kolosale sa i përket krijimit apo rikrijimit të fizionomisë sonë kulturore. Në letërsi, gjithashtu. Fishta, Mjeda, Poradeci, Koliqi, Kuteli, Migjeni, Asllani, etj, duhet të konsideroheshin e të trajtoheshin si etërit tanë letrarë. Shkrimtarët që erdhën mbas tyne, tamburxhinjtë dhe dallkaukët e Partisë, janë atvrasësit e parë. Absolutisht të gjithë! Kemi folë e stërfolë rreth letërsisë së “madhe” të realsocit. Nuk mund të gjëndet nji kazan plehnash ma kutërbues sesa realizmi socialist shqiptar. Pesëdhjetë vjet janë gati dy breza, pra mund të thuhet se letërsia shqipe do vijojë me mbetë e kompromentueme edhe për po kaq kohë. Realsocshkruesve që janë gjallë, u ka dhanë Zoti shëndet e vijojnë me shkrue, me na u imponue me gallavinat e tyne, me zanë postet-kyçe të kultures tënë (ata ose bijtë e tyne gjenetikë apo letrarë), me pasë pse jo edhe lexues, me na dhanë mend nëpër gazeta e tëvëra. Shkurt, me vijue me na e ba kakën në krye, si në kohë të Bacës, i cili edhe prej atje ku asht nuk resht së dërguemi direktiva. Nëse dikur këta mund të quheshin shkrimtarë që shkruenin me porosi, sot mund të quhen thjesht shkrimtarë të dobët. Mendoni se realsoci vdiq? As mos t’ju shkojë bira e mendjes, kur thonë në Shkodër! Ai u shndërrue në realizëm demokratik dhe në realizëm socialist të moderuem. Se e ka pasë thanë nji kimist i madh: Asgja nuk zhduket, nuk shkatërrohet, por vetëm transformohet. Realizmi demokratik ka pak ithtarë, të cilët ma së shumti kanë dalë nga shtresa e njerëzve aso kohe të ndrydhun. Këta janë njerëz që, jo për fajin e tyne, vijojnë me e nda botën në ne dhe ata. Të mësuem dikur me jetue për kunj të të tjerëve, tash ata shkruejnë për të njejtën arsye. Kaq për këta, sepse jeta e tyne ka mbetë peng e së shkuemes.

Të lezeçmit fare janë ata që bajnë pjesë në realizmin socialist të moderuem. Ma shumë se askujt, Fluturizmi u rri për shtat këtyne. Këta janë do tipa, më falni, këta janë ca djemka të lezeçme që kujtojnë se deti i letërsisë asht ba kos dhe rendin tue pasë në brez lugët që u ka dhanë Ismail Kadareja. Para tij janë hiç ma shumë apo ma pak se nxanës të bindun. Por janë njikohësisht dhe mirmidonët, paladinët dhe mbrojtësit e tij ma të paepun. Po u shave Kadarenë, u ke sha bastionin e fundëm të realizmit socilaist, pra s’ke ç’u ban ma tepër. Në kësi rastesh nevrikosen keqas, e mbasi bajnë pak pushim nevrikosen sërish. Kur e shohin se s’kanë ç’ bajnë, atëherë nevrikosen prapë. Kësisoj, do t’i shihni gjithmonë të nevrikosun. Bajnë shkrime nëpër gazeta, tëvëra e tërrtëvëra, ku flasin për mrekullitë e reja të Akil Kambëshpejtit të tyne, dhe në rastet kur ai nuk asht në Paris, i mblidhen rrotull si djemka të mira që janë. Asht i vetmi çast i prehjes së naltë, në të cilin ata nuk janë e nuk duhet të jenë të nevrikosun, sepse nuk do mund të përfitonin aq sa duhet nga mësimet e Mjeshtrit. Mjeshtri asht jeta e tyne. Një fjalë e tij i naltëson, një fjalë e tij i rropos. Çështje humori. Thuhet se në kohën e lirë merren edhe me letërsi, por druej se këto janë vetëm fjalë hallku. Dhe ajo që më rezulton vërtetë e çuditshme dhe do thoja tipike për mjediset letrare, asht rritja progresive e numrit të shkrimtarëve pa vepra. Biri botës del e flet për vlerat e veta letrare, por nuk ka as edhe nji vepër. Thashë vepër, se libra ka gjithkush. Lloqet duhen mbrojtë vepra e jo me lloqe të tjera.

Bukuri. Kohët e fundit, këta çuna me vullnet të fortë, por pa vepra e mbi të gjitha pa pikë talenti letrar, na paskan fillue me i dhanë vedit ma shumë sesa e kanë takatin. Paskan marrë nji truell letrar nga ai i letërsisë shqipe, na e paskan thur me nji gardh të fortë me thupra shkoze dhe na e paskan quejtë avangardhë. Pirolla u qoftë, por siç më tha nji burrë që u takon me të vërtetë letrave, edhe me ba nji gardh përsmari asht punë e zorshme, se ma avangardhë. Druej se atë copë tokë që kanë rrethue, tash po u duhet me e mbjellë me presh fluturues, sepse fatkeqësisht farë tjetër nuk po u gjindka në atë meranë e tyne. Dikush më sqaroi se u quejtke avanguardë e jo avangardhë, e kësisoj vendosa me iu propozue nji emën interesant: Fluturizëm, ose Preshfluturizëm. Asht thjesht nji propozim! Mos u nevrikosni!

E na qenkan ba do biseda nëpër gazeta e tëvëra e tërrtëvëra, e na qenkan ba do tubime tepër, po tepër serioze, e na paskan dalë me do konkluza e me do detyra shpie për të ardhme, e na qenka përgatitë nji patalok i mirë fluturimi- dihet se me çfarë- që do t’i hedhë matanë, s’dihet se ku, e na qenkan…e na paskan…e na shkruekan…e na thuekan. Tash s’ka mbetë tjetër veç me marrë lahutën e me i shti në zgurdhin e ndonji legjende. Avagardhë asht fjalë e madhe. Se ma, avanguardë. Kurrgja tjetër mos me qenë, avanguardë don me thanë liri, don me thanë shmangie nga e sotmja dhe propozim i nji rruge të re, don me thanë ndikim i fuqishëm, po tepër i fuqishëm në jetën kulturore të komunitetit e ma gjanë, don me thanë vepër, vepër artistike që shkundullon ndërgjegjet dhe shijet e mykuna estetike, don me thanë në fund të fundit revolucion. Don me thanë edhe shumë gjana të tjera, por nuk m’i nxen gazeta. Dhe avangardë kush?: këta djemka të lezeçme pa gjandrra hiopofize, që gjallojnë tue u ushqye me shkrofëtimat delirante të nji shkrimtari të lodhun si Kadare? Jo, bre! Ky qëndrim nuk quhet avanguardizëm, por Preshfluturizëm, e për të qenë pak ma i matun: Fluturizëm.

Vras mendjen se ç’do bahet me këto djemka, kur të mos e kenë ma Mjeshtrin (ta kemi sa malet, por jetë i thonë)! Si do t’u vejë filli? Kush do t’i mbrojë, kush do t’i trumbetojë si e ardhmja e letrave shqype (O shqype o zogjtë e maleve m’kallxoni)? Kush? Lundra e Kadresë po fut ujë ditë për ditë, e tash po vjen nji çast që ai vetë, Mjeshtri, për të shpëtue veten, do t’i flakë në fundin e këtij deti letrar që dhantë Zoti të mos bahet kurrë kos.

Fluturizmi në mbarë kulturën shqiptare, Fluturizmi në letërsinë shqipe asht në zenitin e vet. Le të shpresojmë që nji ditë do të priret kah perendimi.

Ditët janë pela të bardha

Ditët janë pela të bardha e shterpa, pa shalë e pa ngarkesë, e ja pra një arsye pse s’duhet të presim ndonji gja të madhe prej tyre, përveç shkrofëtimës nervoze, e sidomos jargëve të argjendta që janë ftesa bujare për të marrë pjesë në gostinë shtazarake të së nesërmes. Pela që lëshohen turrevrap mbi shkretinën e bardhë të kohës, e cila i ngjan nji kujtese të papërdorun nga shkaku i pavërejtshëm i mungesës së jetës, por asht veç nji karusel a nji mulli ere që sillet rreth vetes tue mbllaçitë do tinguj të verdhë e të kalbun, si kashta e verës së shkueme. Bashkë me shkëndijat e nji zjarri në të shuem, vozitin nëpër ajër jonet e do zërave të largët, harrue prej fëmijërisë që gabimisht nxitoi të rritej. Dikush tha se me u rritë don me thanë me vdekë, e fill mbas këtyne fjalëve të urta, u kujtua se edhe vetë ishte i rritun! Ndonjiherë, kur je ma shumë andej se këndej, mundesh me i shquejtë të vdekurit që gromësijnë nga ngopja dhe flasin: thonë gjana të squeta, të cilat u mbruhen tek ajo punishte e ekzistencës së tyre që e ka pushtue hija madhështore e ditës së mbrame, do fjalë që askush nuk ua patë dhanë mundësinë me u thanë qysh në gjallje. Apo mos vallë janë ende gjallë e s’e dinë, sikundër ka njerëz që i rren mendja se janë gjallë teksa askush nuk ua thotë të vërtetën mizore? Njeriu që mendon se asht gjallë, duhet me i dhanë do prova bindëse gjallnie, por pikësëpari duhet të jenë gjallë ata që i kërkojnë këto prova. Por asht budallallëk të ndjehemi të sigurtë deri në këtë pikë, e kësisoj, prova e vetme mbetet gjetja e një pasqyre, ku fytyra jonë s’na merr leje për me rrëfye ngjyrën e vështrimeve të hedhuna mbi botën.

Kushdo e çkado na mashtron me sa ka mundësi: koha që hiqet osh nëpër hullitë e ftyrave tona të prarueme prej mahnitjesh idiote, pranvera e parakohshme që shterzon e shfryn me turinin prej lope të përjargun mbas mullarëve të reve dimnore, kujtimi i do ditëve të bukura që s’na paskëshin qenë ma shumë se cërrima e ziles së orës, e cila të dëbon me shqelma prej andrrës e të përplas në tokën e huaj të realitetit, baptima e hapave që veç largohen e grahmojnë tek nji kthesë, për me u rikthye në hullitë e do emocioneve të djeshme, shiu që kinse merr pjesë në vajtimin e ndonji dashurie të humbun, por që në fakt thjesht sajon paturpësisht ca pellgje të pistë për bretkosa që kanë harrue magjinë e shndërrimit në princesha, fytyra e asaj që bahet ajër dhe vijon me ajgëtue në peisazhin e kujtesës si bekim apo dënim për ndonjë mirësi të pavërejtshme apo për mungesë të vogël dhimbsunie njerëzore, korbat e zinj të fjalëve që s’di ku dreqin kanë mësue me gugatë si pëllumba e që duken prorë të bardhë e të llamburitës kur dalin nga goja e saj, frymëmarrja e ankthshme e rinisë e cila ia beh në të tashme si kamxhik vezullues për pelat e hazdisuna të ditëve që jetohen me vonesë.

Shtatë ngjyra e shtatë nota sajojnë shëmbëlltyrat e tingujt, figura e zëra, por harrohen nuancat, me mijëra e mijëra nuanca që vendosin ndryshimin mes mrekullisë e rëndomësisë, nuanca që herë mbas here ia zhvasin ndonji kindë perdeve të errëta të misterit që fërfëllojnë nga hukama e pafundësisë, misterit të gjesteve njerëzore që s’di pse e pandehim të zbuluem e të njohun. Tymi i arrogancës sonë të dijes s’lejon të shohim kurrgja. Ç’pandehim se jemi? A jemi? Ku? Veç Zoti asht e Dashuria. Apo vetëm Zoti. Apo vetëm Dashuria. E njëjta gja. Pashë një re të bardhë në horizont që bënte statuetën e bukurisë tande në sfondin blu, por nuk e dija se përbluante mbrënda vetes andrrën e paepun të shiut. Mandej e kundrojmë përtej xhamave tek bie me rrëshekë dhe nuk e dimë se mbas pak shtrëngata do t’ia behë e armatosun me arsenalin e tmerrshëm të gjesteve njerëzorë që i patëm mendue të njoftun e të ditun.

Mendoni nji panterë prej drite që vrullon mes ajrit të përgjumun të mbramjeve. Asht ajo. E bukur dhe e paepun, përtej fjalëve e heshtjes, përtej gjesteve e vështrimeve, përtej kangës së nji kanarine të çlirueme prej kafazit, përtej kërkërimës së lehtë të nji trandafili që çel në agim. Ok, mbramja duket ende larg, e di, por fytyra e saj e prarueme prej aureolës së agimit, më kujton se jam shty bukur thellë në oqeanin e pafundëm të kohës, teksa dritat e bregut janë katandisë në një kujtim të largët e mizor, sidomos mizor. Po, po, ajo asht në zemrën time, por zemrën nuk di ku e kam. E tash vdekja dremit pranë meje si nji maçok i ngopun që pret ta zgjojë veç uria, po prapëseprapë asht e gjatë kjo jetë, krejt si nji rrugë që vdaret në mjegullinën e horizontit, e në fund të udhëtimit na pret veç zhgënjimi. Në krye të rrugës zemra na pati thanë do fjalë të vërteta e të pazâshme, por mjerisht tingulli i tyne ndihet vetëm kur kemi mbërritë në fund: MOS U NIS!

Por ne jemi nisë. Dhe nisemi gjithmonë. E ndigjojmë atë za e prapë nisemi. Jemi të vdekshëm dhe kaq të dashunuem mbas gjanave të vdekshme, të përkohshme, kalimtare, mbas nji puthjeje, nji buzëqeshjeje, nji fshikjeje si pa dashje me majat e gishtave, ca fjalësh që na thuhen në vesh si pëshpërimë, do kujtimesh të bukura që mbase s’kanë ekzistue kurrë, nji jehone të largët që na kumton jetën e pajetueme, nji shajnie vezullore e cila beh mbas vështrimit të dy syve shkrepëtitës që të thonë: NISU!

Po, ditët qenë pela të bardha e shterpa që shkonin revan, por njëra prej tyre të solli ty, gja që mjaftoi për t’u dhënë kuptim edhe të tjerave, që deri në atë çast patën sjellë veç zhurmë e pluhur e trishtim. E ja tek vërej se ditët që vijnë njera mbas tjetrës mbartin secila shëmbëllimin tand, arsye e mjaftueshme për me besue se nuk janë ma shterpa, por thjesht të bardha, si drita që mbështjell hanën e fytyrës tande.

Por mos beso! Gjithçka kalon. Kalojnë edhe pelat e bardha të ditëve që mbartin shëmbëllimin tand. E tash, i fundmi shëmbëllim i joti asht nji fantazëm e ngrysun bardh e zi, e cila sjell lajmin e kobshëm të vdekjes së ngjyrave. Buzëqeshjet, vështrimet, fjalët, frymëmarrjet, të gjitha në count-down.

Mbramjet më ndryjnë në guvën e errët të nji mungese, së cilës as mundem e as dua t’ia gjej përmasat apo daljen. Ndigjohen vetëm cijatjet e lakuriqëve dhe të ndjesive që japin shpirt te kambët e mia, e fill mandej nji za i shuem që më pëshpërit: MOS U NIS!

Gruaja si planet

Asaj, me dashuri

Gruaja asht si toka. Si kjo tokë në të cilën jetojmë, si ky planet që vërtitet brishtësisht nëpër hapsinë, varun në fillin mes përkohësisë së gjorë dhe përjetësisë së madhërishme. Toka ka bukuri të larmishme e të mahnitshme që ndryshojnë në çdo pëllambë të saj, ka gjanat e veta të çuditshme shumë prej të cilave nuk do t‘i marrim vesh kurrë edhe pse gjallojmë në të, ka sekrete që s‘na asht dhanë e as thanë t‘i mësojmë, ka pyje e hapsina ku nuk ka shkelë kurrë kamba e njeriut, ka ujna të hareshme ku pasqyrohet dielli e qielli e tanë hapsina, ka hone e gremina të lemerishme që të kujtojnë fundin e jetës e të botës, ka rrëke e lumenj të nëndheshëm shushurimën e së cilëve përpiqesh më kot ta dëgjosh, ka relieve të çmenduna që kapërcejnë përfytyrimin tand e të bajnë me mendue se gjithçka asht e mundur, ka trillet e veta të panjoftshme e të pangopshme, ka emocionet e veta, andrrat, dhimbjet, deliret e dashunitë e veta, ka gjithçka që mund të mendojmë e të përfytyrojmë. Toka prodhon jetë.

Gruaja asht si toka.

Jetë e burim jete, hare e burim hareje, dhimbje e burim dhimbjeje, dhembshuri e burim dhembshurie, urrejtje dhe burim urrejtjeje, liri dhe burim lirie… Mendoni diçka të kësaj toke… Gjithçka… Asht në gruan. Në sytë e saj. Në sytë e saj ku derdhen lumenjtë e misterit e që mbartin të gjitha të mirat e të këqijat që kaplojnë botën. Gruaja nuk asht qiell. Gruaja nuk mund të jetë kurrë qiell në asnji nga kuptimet e mundshme. Ajo asht vetëm tokë, porse tokë e plleshme ku harliset e prekshmja, e dukshmja, e përkohshmja, e vdekshmja, dhe ku pyjet e iluzioneve të burrit mbeten përherë të virgjëra e të pakalueshme. Gruaja vjen. Gruaja kalon. Gruaja mungon. Por mbeten gjithnji në ajër e në mendje format e përndezuna të kurmit.të saj. Rrugët tona, të cilat fillojnë e mbarojnë në të, s‘janë gja tjetër veçse lakore të pafundme që vërtiten rreth vetvetes. Për gruan nuk egziston diç tjetër veç asaj që shihet, asgja veç të mundshmes, asgja veç të mbërritshmes, asgja veç të realizueshmes. Për të asgjë nuk është mister. Sepse misteri asht ajo vetë. Pa iluzione, pa andërrime (e nëse po, u përkasin vetëm sferës së të mundshmes), pa ideale apo trille të tjera tejlandore, ajo asht mbretëreshë e së dukshmes, e së mbërritshmes, e botës sonë të mugët tokësore e mbramësore, të perceptueshme prej shqisash. As mos e merr mundimin t‘i përshkruesh asaj nji botë që asht pasojë e përjetimeve tua të mbrendshme, nji botë që ti vetëm e ndjen, sepse ka me të kërkue prova rreth egzistencës së kësaj bote, ose thjesht ka me të vështrue me dhembshuri. Gruaja jeton dhe harliset nën diktaturën e egër shqisave. Ajo i shkon deri në fund kufinit të mundësive të veta, por as që përpiqet ta kapërcejë atë, sepse realiteti i saj asht këndej, në botën e prekshme materiale. Ashtu sikundër këpurdha mbin në trupin e pemës, po ashtu edhe gruaja ka mbi në brinjën e burrit. Nuk zotëron as forcë e as pushtet, por të dyja këto i arrin nëpërmjet hulumtimit të vëmendshëm që i ban dobësive të burrit; pra forca dhe pushteti i saj shtrin rranjët tek dobësia e burrit, apo tek humbja e ekuilibrit të tij. E pame me kujdes, gruaja nuk zotëron gja tjetër përveç aftësisë së riprodhimit, por kurrë nuk e kam kuptue se përse kjo cilësi e madhërishme grave u duket shumë pak. Po të mos e dija se Zoti i plotfuqishëm dhe i Gjithëdijshëm do mund ta zgjidhte në shumë e shumë mënyra të tjera riprodhimin të jetës, do të kisha thanë se gruen e ka krijue si të keqen ma pak të mundshme. Vetëm tue besue se historia e bukës së pjekun asht tharmi e jo brumi, duhet të besojmë se historinë e botës asht gruaja ajo që e vendos. Nëse kalin e kapitun nga lodhja që tërheq karrocën në nji rrëmore të vështirë e pickon në qafë nji mizë, rezultati asht se ngarkesa mbërrin në majë, por janë muskujt e kalit ato që vihen në veprim e jo fuqia e mizës.

Gruaja asht si toka.

E madhërishme, dhe e vockël njikohësisht. Nëse banon brënda saj, e sheh veten udhëtar i hapsinave të papushtueshme, por nëse gjendesh jashtë saj, e vëren sesi fërgëllon e brishtë dhe e vockël në panoramën drithëruese të universit.