Shpina e asaj që largohet

Në fillim ishte ajo. Ish dhe vetëdija se bota në të cilën jetonit qe e vdekshme dhe kalimtare. Atëherë e populluet me njeni-tjetrin çdo pëllambë të kësaj bote, dhe sajuet njifarë përjetësie të erandshme: nji trandafil të kaltër që mëkohej me përditshmërinë e vështrimeve tueja. Të paarritshmet veguen fare pranë, në nji distancë të përkryeme që mund të pushtohej nga nji dorë e zgjatun. E shihje gjithnji përballë. Edhe në andrra. Vështrimi i saj të dëlirte nga e kaluemja dhe ta dëbonte të ardhmen. Tashti, këtu, të thonin sytë e saj, asht e vetmja gja që ka kuptim. Të flisnin edhe duert e saj, supet që i dridheshin, kambët e drejta që e sillnin tek ti. Kurse ajo nuk fliste. Ka nji vend ku fjala nuk mbërrin, pëshpëriste ndonjiherë: aty dua të jem. Aty qëndroi. Vezullonte si nji vravashkë në terrin tand shpellor. Përballë. Prore përballë.

Mandej asht shpina e asaj, që largohet. Me dhimbje. Largohet ajo, por zmadhohet hija! Nuk zvogëlohet për t’u shndërrue në nji pikë, si ajo në fund të fjalisë që ngutemi ta quajmë jetë, por rritet pandalshëm, tue pushtue edhe pjesën e mbetun të qiellit. Mandej Terr. Zi. Natë. Porta që rrapëllijnë. Rrapëllijnë e mbyllen rrotull teje. Diku feks nji dritë. Shuhet. Harroje. Emocion që ka humbë rrugën për diku. Mandej koha, që s‘merret vesh nëse kalon apo ka mbetë e kacavarun në gëmushën e ndonji ankthi. Pesë sahatë, e asnjeri nuk tregon orën e saktë. Koha relative e mjeteve. Zhurma nga jashtë. Jetohet. Po, matanë ka jetë. Do rikthehet edhe tek ti, por tashpërtash pjesa jote prehet diku. Jetë… Katër gërma. Kurrë nuk mësove si jetohet. Ka nji mjeshtëri edhe në këtë. Por ti thjesht ke jetue… mandej ke vërejtë rrotull dhe të asht thanë, apo vetë e ke kuptue, se jeta asht diçka tjetër, krejt e ndryshme prej këtij gjallimit tand. Zgjedhimi i foljes jetoj, koha e tashme e mënyrës dëftore. Përsërite pa prâ, deri sa ta mësosh përmendësh, kësisoj edhe nëse s’jeton, mund të flasësh për jetën.

Ajo. E pe sot. Flokët e zezë. Të rikthyen saora në terrin tand. E vëzhgoje prej aty. Jam mirë, tha, e me gishtin tregues vizatoi diçka mbi tryezë: fytyrën e lumtunisë së saj… Dy tri gjeste, e aq. Aq pak?!… Bota asht e thjeshtë, krejt e thjeshtë, kurse ti je i dehun nga zanati i kotë i ndërlikimit. Kishte sjellë nji copë qiell me vete. Nuk ishte qielli i saj, por ajo e kishte me vete. E kafshonte dalëngadalë rreth e rrotull, si nji biskotë. Qiell i dhambëzuem. Ajo nuk asht ma shumë se njeri. Kërkon të jetojë, thue ti me vete, e nji njeri që kërkon të jetojë, kërkon përnjimend ma të paktën. Vetëm. Vëren pluhunin që tallazitet në katet e zgarbëta të ndërtesës tande, sa herë që merr frymë. Vorbullat e pluhunit dëshmojnë se ti rron. Goxha mëtim! Dielli të pret përjashta me të ndëshkue për do faje që ti i di mirë. Shtiza drite që të bien mbi krye. Kjo ditë të ka mbetë në dorë si portokall i kalbun, e nuk po di se ku ta hedhësh, sepse të nevojitet nji kosh mbeturinash kozmike. Në dorën e shtrime të lypësit, ndoshta, por ç‘faj ka i ngrati. E ka zgjedhë mënyrën e vet të vdekjes. E ngadalshme dhe e pavërejtshme… Sheh dorën e shtrime dhe vëren me qetësi se të mungojnë edhe paret edhe mëshira. Nuk je i pamëshirshëm, thjesht nuk ke mëshirë. Njeriu, që të asht zhvendosë në periferi të qenies, pëshpërit se rruga drejt fundit asht e lirë. Njerëz. Nuk e di ku shkojnë… Pse, shkohet? Vihet? Rrohet? Fillimi dhe fundi takohen e bisedojnë paqësisht me njëri-tjetrin në zemrat e tyre. Mandej nuk anashkalohen as kënaqësitë dhe pikëllimet që u rrëshqasin nëpër mjekra… Por, kënaqësi për çfarë? Pikëllim për çfarë? Jeta asht ngjarje që ka ndodhë nji herë-ka fillue, ka mbarue - dhe humbja e kujtesës naltohet si perandoria e re e iluzionit. Sheh hijet e tyne, por s‘asht provë egzistence, sepse dielli që i shkakton asht edhe ai vetë nji iluzion. Po ashtu hapsina, shtëllunga e bardhë e resë, bruztía e qiellit, rrapëllimat, jehonat e largëta, fëshfërima e gjetheve të tutëlueme prej vapës, gjithçka. Ban përjashtim vetëm heshtja, e cila asht e vetmja që mundet me të rrëfye do histori fantastike brënda të cilave njeriu mungon. Jam i bindun se heshtja nuk asht iluzion. Parakrijim. Perde që bie mbas shfaqjes së Krijimit: Zot.

Terr. Zi. Natë. E pra, dikush po i thonte dikujt, se dielli ka zbritë tepër poshtë dhe po e zharit tokën. Ndoshta hujin s‘e ka edhe aq me tokën, sa me këta buburreca që s‘di pse shesin pordhë që janë njerëz, e të përjetshëm madje. Shpresa mbahet tek kujtesa e dritës, por vjen si ndëshkim, ashtu siç vjen si ndëshkim kujtesa e lirisë për të burgosunin e përjetshëm. Kjo rrugë u kryqëzoka me indiferencën tande të ftohtë, e në të lëvizka vetëm makina kërkëllitëse e mendimeve tua. Ti thua se mbas do të përplaset me rrëmetin e makinave, e ka me u ba nji plojë e vërtetë, apo thjesht ka me qenë diçka për t‘u shqye gazi. Mjaft që rruga jote të mos ketë makina të tjera që s‘janë të mendimeve por të ndjesive, të emocioneve e të sa e sa gjanave tjera idiote që e tërheqin zharg jetën. Të flasin, të përshëndesin. Fjalë të artikulueme me kujdes e maturi, por vdesin rrugës të gjorat, vdesin rrugës pa mbërritë tek ti. Apo ti nuk je. Tash që kujtohesh, të kap frika: po të të pyesin a je?, druej se nuk do mundesh me dhanë ndonji përgjigje bindëse. Mëtimi se Zoti nuk asht një nocion abstrakt, ravijëzon të vetmen shpresë që të ka mbetë. Nuk mjafton: Ai asht. Duhet: Ku? Arratisesh. Drejt qendrës. Jo të qytetit, por tandes. Thellë. Kukëzohesh kaq fort mbrenda vetes, sa të bahet se gishtat e kambëve të prekin zemrën. Ajo që mund të shihet nga jashtë asht kafkull, kurse ti je thellë, thellë mbrenda vetes. Ja ku je!, këtu te caku i fundit, prej ku “përtej“ asht vdekje. Ndjehesh i vogël, i papeshë, por i vërtetë. Ma në fund, i vërtetë.

Procesi i krijimit si udhë kah vetëdija

Mendoj se nën një këndvështrim metafizik, fjalët krijim dhe krim janë pothuajse e njëjta gjë. E ç’është krijimi artistik, letrar në rastin tonë, nëse jo një kalk i gjorë i së vërtetës dhe i bukurisë universale? Sa herë që bëjmë përpjekje të shpërfaqim realitete ndjesish që kapërcejmë fjalën, kryejmë njëfarë krimi. E shkruajmë, e përshkruajmë këtë realitet, por prapë rezulton të kemi sajuar diçka tjetër nga ajo që regëtin brenda nesh. Një peizazh që kundrojmë, quhet krijim. Do të donim ta përshkruanim, por gjithë ç’arrijmë të nxjerrim në pah s’është tjetër veçse gjurma që ka lënë peizazhi brenda nesh. Ai që lexon përshkrimin tonë, mendon se ka një ide të saktë për peizazhin që ne jemi rrekur të përshkruajmë, por në fakt duhet të shkojë e ta shohë me sytë e tij. Pra, është tjetër gjë. Ky është krimi që kemi vendosur ta quajmë krijim. Kështu, çdo krijim njerëzor mbetet të jetë një krim i përmasave të vockla njerëzore, jehonë e vagullt e bukurisë absolute. Zoti i mirë, duke e ditur që s’jemi në gjendje ta perceptojmë krijimin ashtu siç është, na ndihmon që ta keqkuptojmë më së miri atë. Kësisoj, Ai na ngushëllon me idenë e të qenit pjesëmarrës në Krijim. Tashti po që mund të themi se krijimi është hyjnor, në çfarëdolloj forme që shfaqet.

Krijimi letrar mbetet ndërmarrje e pamundur, një absurditet që arrin të sendërtohet vetëm si pasojë e humbjes së kujtesës hyjnore të individit, i cili për pasojë e pandeh veten si autor. Bhagwan Shree, spiritualist i madh indian, thotë se ai që ekziston përnjëmend është arti e jo artisti. Të vetëndjerët autor i veprës letrare, është kurrgjë më shumë se iluzion. Letërsia është ngjarja, ndërsa njeriu është thjesht përçuesi i saj, pra teli që përcjell rrymën dhe jo rryma, tabela që tregon rrugën dhe jo rruga.

Sigurisht, ka diçka që e quajmë proces i krijimit letrar, sado që ky term s’më pëlqen asfare, prejse mëton ta paraqesë magjinë e krijimit si diçka që është e mundur të kumtohet e të perceptohet nëpërmjet një metode analitike. Sipas meje, gjithçka letrare e ka fillesën tek realiteti i gjallë. Mund të shkruash për gjëra që nuk ekzistojnë më, por meqë ti që shkruan je gjallë, realiteti mbetet prore i pranishëm. Vërtetë që letërsia është një pasqyrë e realitetit, qoftë edhe si formë konvekse e pasqyrimit. Me t’u larguar objekti, zhduket edhe pasqyrimi. Para ca kohësh, së bashku me një mikun tim, po vëzhgonim imazhin e një bliri që pasqyrohej në xhamllëkun e një godine. Miku im ngulte këmbë se reale ishte vetëm pema e gjallë, ndërsa imazhi i saj në pasqyrë ishte një iluzion, ndërsa unë mbroja idenë se, ose të dyja ishin reale, ose të dyja ishin iluzione. Ok, mund të thuhet se imazhi në xham na qenkësh iluzion, por ama ishte një iluzion që shihej, që konstatohej qartë, një iluzion që po prodhonte goxha realitet, realitetin shamator të bisedës sonë. Një iluzion që prodhon realitet, është që ç’ke me të realitet. Edhe një i ashtuquajtur nocion abstrakt, është që ç’ke me të real, sepse prodhon realitet. Edhe gënjeshtra e vërtetë është, sepse prodhon goxha pasoja e dëme të pallogaritshme, materiale dhe shpirtërore. Ne nuk e shohim rrymën elektrike, por dimë se ajo shkakton një realitet të jashtëzakonshëm teknologjik. Elektriciteti është emri tjetër i progresit. Mos duhet ta shohim medoemos diçka, që të mund ta besojmë se ekziston përnjëmend? Them se jo. Realiteti është një term me fuqi të jashtëzakonshme gjithëpërfshirëse. Kur pema është në lulëzim, ne nuk i shohim rrënjët e saj, por pa to pema nuk do të ekzistonte. Dihet, truri ynë funksionon në masën 5% të kapacitetit të tij, por a mos mendoni vallë se vepra letrare e Rumiut, Dantes, Shekspirit, etj, janë produkt i aktivitetit të këtij pesëpërqindëshi? Unë nuk e besoj. Përkundrazi, besoj në kontaktin që këta njerëz kanë pasur me realitete më të epërme, mbinjerëzore. S’ka nevojë ta di këtë, mbasi dihet se njerëzorja nuk na ka mahnitur e nuk do të na mahnisë kurrëndonjëherë. Shumë shumë ajo prodhon mbijetesë por jo çudira. Nëse ka diçka që na mahnit, ajo është vetëm drejtpërdrejt hyjnore. Parë nga një këndvështrim tjetër, njerëzore dhe hyjnore janë e njëjta gjë, por ky është objekt i një diskutimi tjetër.

Për mua realiteti është një term i gjerë, jashtë të cilit nuk mbetet asgjë që mund t’i përkasë botës së vetëdijes a nënvetëdijes, së dukshmes a së padukshmes, ëndrrës apo zhgjëndrrës, përjetimeve horizontale apo vertikale. Realiteti është Zot. Pra, të flasësh për realitetin, ke folur për Zotin, e anasjelltas. Nuk ma ka ënda të shkruaj drejtpërdrejt për pjesën e dukshme të realitetit, po për vatrat ku mbruhet ky realitet. Më pëlqen të zbres në thellësi. Nuk më mjafton mahnitja që shkakton pema, por dua të mrekullohem me rrënjët, me pjesën e padukshme që bën të mundur ekzistencën e pemës. Ka gjithmonë diçka përtej asaj që mund të kapim me shqisat tona. Realiteti i njëmendtë është ai që ne nuk arrijmë ta kapim përmes shqisave. Tek romani im Pesë gardianë, jam përpjekur të shtjelloj pikërisht këtë lloj perceptimi: që realiteti i njëmendtë është nënvetëdija. Nëse të gjithë mund të mahniten nga një ortek që bie, mahnitem po ashtu edhe unë, por ajo që më intereson ta kem objekt të letërsisë sime, është fija e flokut që është përzgjedhur për të krijuar ortekun. Në njëfarë kuptimi, nuk më interesojnë gjërat e mëdha por të voglat, të cilat nën këndvështrimin tim, vetëm të vogla nuk janë. Është pak a shumë si mënyra me të cilën i qasemi një femre: nuk mund t’i them se ka sy plot dritë, se ka lëkurë të lëmuar, se ka flokë të bukur, se ka trup të mahnitshëm, se ka vetulla të harkuara etj, sepse këto ia ka thënë çdo mashkull i rëndomtë që e ka parë, por duhet t’i vësh në dukje cilësi të tjera që ajo as që e di se i ka. Vlera nuk qëndron edhe aq tek objekti, sa tek mënyra se si i qasemi, tek këndvështrimi ynë shpirtëror. Në vizionin tim krijues, nuk ka “gjëra të mëdha”, ose thënë ndryshe gjëra që gabimisht janë quajtur të mëdha. Njësia elementare që bën të mundur ekzistencën e universit material, është atomi. Çdo gjë, çdo gjallesë, çdo elefant e çdo mizë, çdo eukalipt apo fije bari, ka natyrë atomike. Kemi gjëra të mëdha që s’janë tjetër veçse janë bashkësi gjërash të vogla. Tekefundit, çdo gjë është e madhe dhe çdo gjë është e vogël. E rëndësishme është çfarë jemi ne përballë gjërave. Parë me një vështrim, një peizazh mund të jetë i madhërishëm ose jo, por e rëndësishme është ç’jemi ne përballë tij.

Më pëlqen të peshkoj fragmente realiteti që askush nuk i vë re. Nuk e di sa ia dal, por është kjo ajo çfarë kërkoj. Le të themi, përpiqem që nëpërmjet një cope të thyer të rikrijoj tërë vazon, ashtu si paleontologu ia del të rikrijojë tërësinë e dinozauri nëpërmjet një kocke këmbe. S’i pëlqej “ushqimet” e gatshme që ofron realiteti, por dëshiroj t’i përpunoj sipas mënyrës sime. Dua që ai i cili merr librin tim në dorë, të mos jetë thjesht lexues, por pjesëmarrës në krijimin letrar, hallka e fundit e procesit të krijimit letrar. Mendoj se veç tjerash, kjo është forma një ndër mënyrat e mira për ta respektuar lexuesin e për ta nxitur të jetë më shumë se aq. Shpeshherë, për të nisur një tekst letrar, më mjafton një tingull, një ngjyrë, një aromë, tërsëllima e një porte, një zë i largët, një gjendje e papritur emocionale, ankthi i pritjes së dikujt apo diçkaje, ca bubullima që lajmërojnë shiun, një veturë e verdhë që kalon. Këto janë gjendje-lokomotivë, të cilat pasohen nga një tren i gjatë asociacionesh i cili më çon në një tokë të re, prej ku dhe realiteti shfaqet me një përmasë të re. Për ata që shohin nga jashtë dhe në mënyrë drejtvizore, këto ndjesi fillestare nuk kanë kurrfarë lidhje me rezultatin, por është thjesht një iluzion që u shkaktohet nga kalimi i shpejtë i trenit të asociacioneve: ata arrijnë të dallojmë veç ndjesinë fillestare që është lokomotiva, dhe vagonin e fundit. Asnjë tregim, asnjë roman i imi nuk është rezultat i metodës “shih e shkruaj”, sikundër bëjnë ca të tjerë. Çështja nuk mbaron me faktin se kemi një histori të bukur për të shkruar. Pothuajse çdo njeri i kësaj bote e ka një histori për të rrëfyer, që me gjasë do të na çudiste pa masë. Nëse është kështu, pse të mos pranojmë se secili prej tyre është shkrimtar? I besoj shumë frymëzimit të parë, por jam gjithashtu pro ndërhyrjeve të vazhdueshme teknike në tekst, gjithë duke e ruajtur të pacenuar vetvetishmërinë e frymëzimit të parë, i cili mendoj se është hyjnor. Në njëfarë kuptimi, nëse frymëzimi është dhurata, unazë, gur i çmuar etj, ndërhyrja teknike është ambalazhi që e mbështjell, për ta bërë sa më të hijshëm e më ceremonial aktin e dhurimit.

Ajo që mëtoj të bëj në një tekst letrar është rrëfimi i ndjesisë. Nëse ka një rrëfim që ka të bëjë me një ngjarje, ndodhi, etj, ajo që unë përpiqem të bëj është historia e ndjesive. Realiteti fizik është thjesht një shkas, një pikënisje për të mbërritur në një realitet më të epërm, transhendental. Nëse flas për një pemë, s’kam parasysh drejtpërdrejtë efektin që më shkakton soditja e saj, por pemën si simbol, si rrënjë, pra zanafillë, si lartësi, pra vertikalitet e perceptim hyjnor, si blerim, pra si jetë, gjallim, ekzistencë e pastër etj. Nëse paraqes një udhëtar që ecën, kam parasysh udhën e jetës, qëllimin e jetës, dëshirën për lëvizje e ndryshim. Nëse flas për pusin, kam parasysh thellësinë dhe sfidën ndaj sipërfaqësisë e shterpësisë shpirtërore. Pra, gjërat nuk janë ato që duken, por ato që rezultojnë pas udhëtimit që bëjnë në labirintin tim shpirtëror. Unë besoj se njeriu i di të gjitha dhe përmban brenda vetes gjithçka. Kjo mund të duket marrëzi, por në fakt është një e vërtetë që na është pohuar e dëshmuar në mënyra të panumërta prej Zotit të madhërishëm. Besoj në Zotin dhe në idenë se gjithë ç’kemi e ç’ndjejmë e kemi dhuratë nga ai. Ky besim më ka ndihmuar të shoh përtej trajtave të dukshme e iluzioneve pamore. Ka ca kohë që nuk më intereson leximi i letërsisë. Mbase është thjesht një fazë kalimtare që ka të bëjë me hedhjen në një stad të ri perceptimi, por ajo që dua të them është: më pëlqen të lexoj pafundësisht spiritualizëm si Tao, Zen, Induizëm, dhe adhuroj misticizmin e dijen ezoterike që ka të bëjë me të fshehtat e ekzistencës njerëzore e të krijimit. Mendoj se kjo është dija e njëmendtë. Të lexoj kësi gjërash e të shkruaj letërsi, është një zgjedhje që, përveçse më pëlqen, më jep mundësinë të shfaqem i veçantë në letërsinë shqipe. Kjo që them s’është as arrogancë e as mendjemadhësi, por thjesht vetëdije. Të gjithë njerëzit e kësaj bote janë të veçantë dhe unikë, por fatkeqësisht, pjesa dërrmuese e tyre nuk e marrin kurrë vesh këtë: lindin, jetojnë, vdesin, por nuk e dinë kurrë që janë të veçantë. Simbas meje, gjithçka ka vlerë nëse synon vetëdijen, ashtu si lumenjtë detin. Dija nuk është qëllim më vete, por një udhë për të na çuar tek vetëdija, e cila është një nga pak gjërat që kanë përnjëmend kuptim. Nëse ajo që njerëzit quajnë dije, nuk i çon te vetëdija, pse vallë i japin aq rëndësi? Por dija e vërtetë, ajo për të cilën fola më sipër, të çon që ç’ke me të tek vetëdija.

Duke u rikthyer në temë, mendoj se është shumë e vështirë të flasësh për procesin krijues, sepse bëhet fjalë për një udhëtim metafizik të cilit askush nuk është në gjendje t’i shkojë deri në fund. Dijen mbi procesin krijues nuk e zotërojmë, por zotërohemi prej saj. Prej këtu, si mund të flasim për të? Shumë shumë mund të hedhim disa hapa, sa për të krijuar një ide se në ç’drejtim shkon rruga jonë. Fjala udhëton shumë brenda nesh për të dalë në dritë, e madje jo gjithmonë është fjalë ajo që udhëton: mund të jetë tingull, ngjyrë, ndjenjë vetmie, frikë, hare apo pëshpërimë hyjnore. Nuk e dimë ç’është. Askush nuk e di. E thamë, të flasësh për krijimin, do të thotë të flasësh për krimin, por në një kuptim të lartë do të thotë të flasësh për Zotin. Si i vetmi Krijues i çdo gjëje që shohim, ndjejmë, perceptojmë apo fantazojmë. Të flasësh për krijimin artistik pa pasur parasysh Zotin, është e pamundur të jesh artist i njëmendtë.

Në zanafillën e vet, letërsia e njëmendtë ka qenë e mbetet fakt ezoterik. Nuk e kemi fjalën, por është fjala ajo që na ka ne. S’e pushtojmë, por pushtohemi prej saj. Pavarësisht faktit nëse ne e duam apo jo, e rëndësishme mbetet se sa na do ajo ne. Kur e shkruaj, fjala sjell me vete vuajtje të madhe, por nëse s’e shkruaj, vuajtja është edhe më e madhe. Personalisht, shkruaj kur nuk kam rrugë tjetër. Nëse kam një mundësi për të mos shkruar, e shfrytëzoj në dobi të jetës së gjallë, të cilën e adhuroj. Shkrimtar nuk është zanat, por gjendje shpirtërore, si për shembull hareja apo mërzia, një gjendje që shfaqet e zhduket papritur, në mënyrë misterioze. Ai që mbetet e duhet të mbetet gjithmonë është njeriu. Dhe është bukur kështu. Nëse njeriu nuk jeton, shkrimtari nuk shfaqet. Dhe them se herë mbas here bën mirë të shfaqet, si një trajtë modeste që dëshmon se krijimi dhe KRIJIMI janë e njëjta gjë.

Paniku i fjalës së lirë

Shqiptarët ende nuk po e marrin vesh se çfarë dimensionesh kolosale ka fjala e lirë njerëzore

Qysh se amerikani Stefen Schwartz u shfaq në televizionin Klan, tek emisioni Zonë e Lirë i gazetarit Arian Çani për të dhënë ca mendime të vetat, më ka qëlluar të dëgjoj gjithfarë pikëpamjesh e opinionesh nga më të larmishmet (lexo:skandalozet), nga gjithfarë tipash të të gjitha rangjeve kulturore. Kjo çështje mori çuditërisht përmasa mbarëkombëtare dhe u interpretua si një agresion ndaj atdheut, identitetit tonë kombëtar, ndaj vetëdijes sonë kombëtare, ndaj simboleve tona komëtare, e ndaj sa e sa termave e koncepteve që mbarojnë me “kombëtare”. Ca tipa tryezash shkonin deri aty sa ta padisnin për tradhëti kombëtare edhe gazetarin Çani, i cili, për mendimin tim, është ndër të paktët gazetarë në Shqipëri që ka një koncept të qartë rreth asaj që quhet Fjalë e Lirë. Për më tepër, Çani është treguar i zgjuar dhe i ka dalë përpara së “keqes” qysh se e ka pagëzuar emisionin e tij me emrin “Zonë e Lirë”. Tashti, simbas ca tipave që gjenden në shkallën zero sa i përket kulturës së Lirisë, të ftuarit e tij (në rastin e Schwartz) kanë qëllime të shkatërrojnë simbolet dhe vlerat tona kombëtare.

Simbas pikëpamjes sime, mendoj se këta individë të kërleshur e patetikë, kanë nevojë edhe për pak diktaturë, edhe për pak hoxhizëm, edhe për pak pendrek, edhe për pak dajak, me një fjalë. Sepse, nuk di si ta shpjegoj faktin se ata ende nuk po e marrin vesh se çfarë dimensionesh kolosale ka fjala e lirë njerëzore në botën perëndimore, pjesë e së cilës përpiqemi të jemi kulturalisht.

Para dy ditësh vura re se te Shekulli kishte një reagim të Kadaresë kundër Shëartz. Pa emër, por merrej vesh se e kishte për të. M’u duk gjë absolutisht normale. Schwartz jep mendimet e tij në lidhje me Kadarenë, ky i fundit jep mendimet e tij rreth Schwartz. S’ka më mirë. Dua të them: kur reagon i zoti i punës, është diçka e drejtë dhe normale. Ajo që s’kuptoj është zemërimi dhe tërbimi patologjik i disa individëve të tjerë, që zemërohen 100 fish më tepër se vetë individi i sulmuar, i cili në fund të fundit ka të drejtë të thotë ç’të dojë kur e sulmojnë. Pashë te Shekulli një gazetare kulture që i vërsulej z. Schwartz duke e vendosur veten në të njejtin nivel me zotërinë amerikan, sikur ta kishte shok klase. Mandej, se ç’këpuste ca broçkulla e ca marrina, sa ç’t’ju them! Ma së pari, moj gocë, Schwartz s’ka kurrgjë kundër teje, sepse ai as që di gjë rreth ekzistencës sate, dhe prej këtu, si mund t’i vërsulesh me aq tërbim një njeriu që s’të ka sulmuar ty. Apo të është krijuar ideja se je duke mbrojtur Atdheun?! Pyetje: A e di ti se ç’është atdheu? Na bëj një përkufizim, të lutem.

Mandej lexova një shkrim të Arif Kutleshit (s’di kush asht ky lloj robi), por gjeta në shkrimin e tij një atdhedashuri të jashtëzakonshme. Në fakt ai s’flet kushedi për atdheun, por nejse, kjo asht mënyra sesi e shprehin atdhetarizmin ca shqiptarë që jtojnë në perëndim. E sulmonte z. Schwartz me një furi e kaq të çmendur dhe me ca terma kaq të pistë, sa s’di çt’u citoj më parë. Shkrimi i tij i ngjante një gëlbaze të qelbur. Çka je kah ban, mor Kutlesh? Me të sha tjetri robin e shpisë, e duhet me u matë dy herë për me i thanë ato fjalë. A e dini si i e quan Kutleshi amerikanin?: “Njëfarë Schwartz”! Njëfarë Kutleshi që thotë “njëfarë Schwartz”! Ja një fragment nga hartimi i Kutleshit: “Ti shan ashiqare si një rrugaç i rrugëve personalitetin tonë të letrave, të kulturës, ti shan në pikë të ditës krejt rrahagjoksash institucionin tonë, se Kadareja është institucion, ti përbaltë shtetin tonë, se Kadareja është shteti ynë (mund të pajtohemi të dy, ne s´kemi tjetër shtet!) ti përmjerr kulturën tonë, se Kadareja është kultura jonë, është Antologjia jonë, është Emancipimi ynë. Ne s'kemi tjetër, të këtij dimensioni, të këtyre përmasave, përveç Kadaresë, e ti na e përbaltë. Në sofrën tonë, në bukën tonë, në zjarrin tonë.”.

Më duket se e ka fjalën për Skënderbeun! Nuk kam nevojë me ba asnji koment rreth Kutleshit, por po e la rehat bashkë me mbiemnin e tij madhështor.

Schwartzi ka folur kundër Kadaresë. Normale. Kushdo ka të drejtë të pëlqejë ose të mos pëlqejë aksh president, aksh, politikan, aksh këngëtar, aksh shkrimtar, etj. E mandej? Ku është problemi këtu, sepse vërtetë që s’po e marr vesh. Nëse Zonë e Lirë nuk ia jep mundësinë edhe Kadaresë për t’iu kundërpërgjigjur Schwartz-it, kjo po që do të ishte poshtërsi dhe mohim i të drejtës së fjalës. Por, nuk ma merr mendja se ndodh kështu.

Në fillim të shkrimit, gazetarin, studiuesin dhe shkrimtarin Schwartz e quajta thjesht amerikan. Këtë e bëra për të theksuar faktin se ai vjen nga një botë e lirë. Sepse, ajo që s’kuptojnë këta shqiptarë të ndërkryer, është fakti se z. Stephen Schwartz vjen nga Amerika. Ajo që s’dinë këta shqiptarë të trumhasur është fakti se Amerika konsiderohet vendi kampion i lirisë së fjalës. Në Amerikë shahet e sulmohet e përgojohet e karikaturizohet e banalizohet edhe figura e presidentit! Presidenti i Amerikës është hiç më pak se ai që vrân e kthjell në tërë botën, e megjithatë, askush nuk mendon se t’i kundërvihesh presidentit të Amerikës, i je kundërvënë identitetit’ integritetit, pavarësisë, lirisë dhe vlerave të kombit amerikan. Z. Schwartz pra, vjen nga Amerika.

Pra, kur ai vjen në Shqipëri dhe i thotë këto fjalë, ai na tregon se nuk i interesojnë asfare komplekset dhe maninë tona për ta identifikuar kombin me një individ të vetëm, sepse ky, pikërisht ky është tipari kryesor i shoqërive totalitare. Nëse ne shqiptarët kemi frikë dhe panik nga fjala e lirë, nëse kemi tmerr qoftë edhe nga ideja për t’i dhënë zë pikëpamjeve tona të lira, nëse jemi kurdoherë të gatshëm t’i japim dru kujtdo që mendon ndryshe dhe përtej horizontit të ngushtë mendor të skemës kolektive, atëherë neve sigurisht që ne nuk na ka faj as z. Schwartz e as ndonjë tjetër i huaj.

Më ka rastisur të dëgjoj gjithfarë tezash edhe për Skënderbeun, heroin tonë kombëtar. Ka disa që thonë se ai nuk ka bërë asnjë luftë kundër turqve. Ka ca të tjerë që thonë se heroi tonë kombëtar as që i ka interesuar fare Shqipëria por Krishterimi, ka ca të tjerë akoma që thonë se ai ka qenë i tredhur dhe nuk ka gjeneruar kurrë fëmijë!, ka nga ata që thonë se është shkaktari kryesor i rrënimit historik të Shqipërisë. Dhe në të gjitha rastet kam parë një auditor që zgërdhihej. Ja, pra shqiptarët! Një pjesë tallet me heroin kombëtar, pjesa tjetër zgërdhihet. Ama, për çudi, kur vjen puna te Kadare, janë gati të të heqin skalpin. Se janë patriotë këta, jo shaka! Si Kutleshi, fjala vjen. Them se duhet të reshtim njëherë e mirë së identifikuari kombin me individë të caktuar, kushdoqofshin ata, makar edhe Skenderbeu. Kjo s’do të thotë se jam dakord me ata dallkaukët që shpifin gjëra të pabaza për heroin kombëtar, por që Skëndërbeu nuk ishte i vetmi në kohën e tij. Ishte epokë burrash të mëdhenj, e Skenderbeu ishte njëri nga ata që u thirr në skenën e madhe të historisë. Mandej: kurrë nuk duhen sulmuar të vdekurit, sepse nuk kanë mundësi të mbrohen.

Qëllimi i shkrimit tim nuk është të bëj avokatin e z. Schwartz, sepse ata që më njohin e dinë se kjo nuk është në natyrën time, por thjesht të shpreh disa pikëpamje të miat gjithë duke besuar se janë të drejta e të domosdoshme për të sqaruar ca tipa që e sulmojnë pa e njohur asfare. Personalisht kam patur rastin ta takoj z. Schwartz dhe më ka bërë përshtypje kultura e tij e thellë në shumë fusha. Ai është një njohës i shkëlqyer i letërsisë botërore, e nuk e teproj kur them se rrallë e tek ndonjëri nga shqiptarët mund të matet me të. Shumica e atyre që e sulmojnë nuk kanë as tulla në banesën e tyre sa ka ai libra në kokën e tij. E them me siguri se Schwartz e do këtë vendin tonë mjaft më pastërtisht sesa vetë ata që bëjnë hartime, fjalime e që tundin flamujt e atdhedashjen mediatike. Kishte një njohje shumë të mirë për historinë e Shqipërisë dhe e kam dëgjuar të thoshte se shqiptarët kanë një histori të madhe, shumë më të madhe nga ajo që është e shkruar. Në fakt ngulte këmbë që historia jonë e vërtetë është e pashkruar. Më bëri përshtypje kur tha me plot pasion: Shqipëria është vendi më i bukur në botë. Mandej shtoi se së shpejti so të vinte për të banuar një herë e përgjithmonë këtu. Që ai i do shqiptarët dhe Shqipërinë, kjo s’ka pse të na duket çudi, (ky s’është as rasti i parë e as i fundit) sikurse nuk ka pse na duket çudi as fakti se Shkodrën e ka preferencë të veçantë. Me të drejtë, sepse ai mendon se historia jonë kulturore gjendet aty. Fundja, me këtë jemi dakord të gjithë, duam s’duam.

Në shkrimet që janë bërë kundër tij, është përgojuar e përjargur fakti se ai na qenka hebre, katolik, musliman, etj. Këta individë flasin në mënyrë shumë sipërfaqësore, janë besimtarë sipërfaqësorë dhe, rrjedhimisht perceptojnë në mënyrë sipërfaqësore. Në rrafshin kulturor z. Schwartz ka një kulturë libreske të jashtëzakonshme teologjike e religjioze. Ai i njeh në mënyrë të mahnitshme religjonet kryesore monoteiste: hebraizmin, Krishterimin, Islamin, por edhe religjionet e kulturat shpirtërore të Lindjes së largët. Kam patur rastin të takoj mjaft njerëz të ditur sa i përket kësaj fushe, e z. Schwartz padyshim bën pjesë tek ndër më të spikaturit. Sa i përket besimit, ky zotëri ka një thellësi që qëndron shumë larg mundësisë së perceptimit të atyre që flasin kundër tij. E vërtetë se ai është islam, por perimetri i tij i besimit është aq i gjerë sa merr përmasa gjithpërfshirëse, sepse beson se çdo religjion ekziston simbas vullnetit të Zotit dhe ka rrugët e veta për të zbuluar të vërtetën shpirtërore. Në nivelin prej nga zotëria i sheh gjërat, rezulton se të gjitha këto religjone monoteiste janë të mrekullueshme dhe gjenerojnë nga i njejti burim. Z. Schwartz është një sufi, një mistik i vërtetë, sepse ai i sheh të gjitha religjinet dhe të gjitha realitetet si produkte të së Vërtetës Sublime. I mëkuar nga mësimet e mistikëve të mëdhenj, Shën Agustini, Xhelaludin Rumiu, Maister Eckhart, Muhjudin Ibn Arabiu, Angelus Silesius, e sa e sa të tjerëve, ky zotëri është një sufi me të tëra atributet. Mendoj se z. Schwartz është një ndër pasqyrat e vërteta të asaj që duhet të jetë një musliman, larg të qënit fanatik, fundamentalist, mospranues dhe kundërshtues ndaj besimeve të tjera. Ai është kategorikisht kundër ‘muslimanëve’ të tipit “11 shtator”, të atyre që besimin nuk e shohin si dhuratë të Zotit por si një armë.

E them pa pikë dyshimi se, sikur ata që e sulmojnë të mund ta njihnin nga afër, do të kishin mendime mjaft më pak agresive kundër tij nga ç’kanë. Takimi me z. Schwartz mund të konsiderohet pa dyshim një ngjarje.

Por, ne shqiptarët jemi mësuar të mos duam ata që na duan, por ata që na bëjnë qejfin. Ose të na duan simbas midesë dhe sedrës sonë të sëmurë. Nëse z. Schwartz nuk ka mendim të mirë për Kadarenë, në fund të fundit kjo është e drejta e tij. Nuk është as i pari e as i fundit. E pse duhet t’i hidhemi në grykë për këtë? Njoh ca individë-pisputhë të kulturës që s’e kanë fare problem kur sulmohet të mëdhenjtë At Gjergj Fishta, Ernest Koliqi, Martin Camaj, Anton Pashku, Lasgush Poradeci, Azem Shkreli, Frederik Rreshpja, etj, etj. Pse vallë çakërdisen e shpupurishen e gallaviten e jargaviten kur marrin vesh se dikush tjetër nuk e pëlqen Kadarenë si shkrimtar? Ku është problemi këtu. Kombi? Atdheu? Panshqiptarizma? Vlerat tona kombëtare? Dhe të gjitha këto na i përfaqësoka një individ!!

Vë re me pikëllim se shqiptarët vijojnë të kenë tmerr nga fjala e lirë. Panik, panik i vërtetë! Virusi i totalitarizmit po na çon në gangrenë dita-ditës. Them se është koha që në shqiptarët të rritemi dhe të kuptojmë se nga fjala e lirë nuk duhet të kemi panik, por respekt e adhurim, si për një atribut të mrekullueshëm të Zotit, pa të cilën një shoqëri e vërtetë njerëzore nuk ka kuptim.